Over zes weken is het weer Sinterklaas en in de komende weken zullen tal van mensen zich weer gaan buigen over het maken van surprises – die speciale cadeautjes die wij uitdelen op pakjesavond. Ik heb al eerder over de Sinterklaas-surprise geschreven vanuit het oogpunt van de verhouding tussen gever en ontvanger, en om te analyseren wat geschenken in het algemeen, en surprises in het bijzonder, over ons zeggen.
Deze keer wil ik het meer over de psychologische kant van surprises hebben.
In zeker zin is natuurlijk elk cadeau, wanneer het verpakt is, een verrassing – een surprise. En iedereen vindt het wel leuk om cadeautjes uit te pakken. Cadeautjes uitpakken is spannend, zoals het bij roulette spannend is om te zien in welk vakje het balletje terechtkomt.
Soms is het uitpakken zelfs de essentie van het cadeau, en het voornaamste plezier. Bijvoorbeeld als we een kerstpakket krijgen. Ik denk dat het de meeste mensen bij een kerstpakket niet om de inhoud gaat, maar eerder om het plezier van verrast te worden. Wat zou erin zitten? Een ‘echt’ kerstpakket is dan ook een doos met voedingsmiddelen of seizoensartikelen, niet de allengs in zwang geraakte cadeaubon. Ten eerste is een cadeaubon al geen echt cadeau, ten tweede berooft het ons van de meeste spanning. Natuurlijk, we kunnen dan zelf in een winkel of webshop gaan kijken wat er te koop is voor het cadeaubedrag, en daar zit een element van spanning en verrassing in – maar dat is niet te vergelijken met de surprise van een doos die voor ons staat en die op dat moment zijn schatten prijsgeeft.
Waar het om gaat is niet het krijgen van goederen, maar het openen van die hoorn des overvloeds, die doos van Pandora, waarin van alles zou kunnen zitten. Niemand wordt blij van een aangekondigd geschenk. (“Je krijgt voor kerst een fles wijn en een blik champignonragout.”) Ik denk dat de meeste mensen de voorkeur zouden geven aan een half zo waardevol cadeau dat de dubbele spanning met zich meebrengt.
Spanning en surprise
Sinterklaassurprises draaien natuurlijk helemaal om het plezier van openen, als onderscheiden van het krijgen en genieten van het cadeau. Wie zit er nu te wachten op een paar sokken of een fles badzout, die je evengoed of beter voor jezelf kunt kopen? De lol zit hem erin dat je jezelf eerst door lagen van karton, crêpe papier of stof moet worstelen, voordat je weet wat je gekregen hebt.
Een soortgelijk plezier aan uitpakken zit hem ook in al die supermarktacties waarbij je verpakte cadeautjes spaart – voetbalplaatjes, moestuin zaadjes, smurfen, koekvormpjes…
De helft van de lol, of meer, zit hem dan in de verrassing. De spanning bij het openmaken. Zelfs als het een plastic prul van een paar cent betreft.
Opnieuw: het gaat niet om de inhoud, het gaat om het openmaken.
Paradoxaal genoeg leven ‘surprises’ dus niet van de verrassing (wat zit erin?) maar van de suspense (hoe kan de climax van het uitpakken worden uitgesteld?).
Ik refereer nog maar eens aan Hitchcock’s klassieke voorbeeld:
Stel, je hebt een scene van een paar mensen die aan een tafel zitten te praten, drie, vier vijf minuten – en dan ontploft plotseling een bom. Surprise! Volgens Hitchcock is dat een saaie en slechte scene, omdat je het publiek vijf minuten verveling en tien seconden opwinding hebt gegeven. Beter is het al aan het begin van de scene de bom te tonen en dan te laten zien hoe het moment van ontsteking nadert: dan hou je het publiek de volledige scene geboeid door de vraag of de mensen de bom op tijd zullen ontdekken.
Die opgebouwde spanning, dat is suspense. De ontploffing zonder die opgebouwde spanning, dat is surprise.
Ik heb eerder geanalyseerd hoe de mix van surprise en suspense onze kunsten vormgeeft, bijvoorbeeld poëzie of muziek. Ik denk echter dat het begrippenpaar op veel meer terreinen verhelderend kan werken en ons iets over onszelf en onze samenleving kan vertellen.
Eerder zagen we dat de beste suspense, de hoogst opgevoerde spanning, de toevoeging van verrassingen nodigt heeft. Ik noemde al het voorbeeld van de roulette-tafel: daar zit maar een beperkte mate van suspense in, omdat vanaf het rien ne va plus niets verrassends meer gebeurt. Ik geloof zelfs dat, zolang het balletje met een constante snelheid rondtolt, er helemaal geen spanning optreedt – die verschijnt pas wanneer het balletje vertraagt en dreigt in een vakje te vallen.
Bij een gokautomaat bestaat misschien iets meer suspense, omdat het resultaat wordt opgedeeld en de symbolen in meerdere instanties tot stilstand komen. Een nadeel: dit vergroot weliswaar de spanning wanneer de eerste twee symbolen gelijk zijn, maar wanneer dat niet zo is, weten we al voor de derde vrucht dat er geen winnende combinatie uit de bus zal komen. Dat berooft de laatste uitslag van zijn belang.
(By the way: omdat het algoritme van de machine de combinatie van symbolen bepaalt op het moment dat je aan de hendel trekt, zouden er helemaal geen rollende symbolen nodig zijn, de automaat zou ook meteen ‘kers-zeven-bar’ kunnen uitspuwen. Maar dat zou saai zijn, nog saaier dan het al is.)
Uitpakken als spelen
Een nieuwe verschuiving van suspense naar surprise zien we in de rage van L.O.L. Surprise: een balvormig pakketje dat je uitpakt. Spelen doe je met de poppen in de bal eigenlijk niet meer, vertelt een NRC-artikel van Doortje Smithuijsen: uitpakken is het nieuwe spelen geworden!
Kinderen pakken deze verrassingen niet uit om ermee te spelen: het uitpakken is het spel zelf. “What do we have here? Let’s open it up!”
Kinderen spelen hierbij Youtube-filmpjes na waarin het ‘unboxen’ de kern vormt. Die filmpjes zijn er in de duizenden en duizenden.
Waarom doen kinderen dit? Paradoxaal genoeg doen ze het enerzijds om verrast te worden – verrassing is de enige charme van het cadeau, je kunt er vanwege z’n onbenulligheid eigenlijk verder niet mee spelen – en anderzijds om iets te imiteren, namelijk het uitpakken wat ze al van Youtube kennen. Liefst pakken ze ook precies hetzelfde uit als hun favoriete vlogger!
L.O.L. Surprise probeert overigens wel van dat uitpakken zoveel mogelijk te maken, net als bij een Sinterklaas-surprise. De plastic ballen gaan vaak op een spectaculaire manier open, of er moet gezocht worden naar een diepere laag. Pearl Suprise bevat bijvoorbeeld een bruisbal die je eerst in water moet oplossen voordat je bij het poppetje komt.
De ballen zijn niet goedkoop, ze kosten (bij verschillende fabrikanten die op de rage inspelen) van € 5,99 tot € 69,99! En voordat we gaan zeggen dat je wel een kind moet zijn om hiervoor te bezwijken: volwassenen kopen waarschijnlijk om dezelfde psychologische redenen maaltijd- en make up-boxen waarvan ze vervolgens de helft weggooien – namelijk alleen maar om bij het openen verrast te kunnen worden.
Surprise zonder suspense
Wanneer niet alleen het ontvangen van een cadeau, maar ook het spelen met dat cadeau tot het uitpakken is gereduceerd, lijkt er een limiet bereikt in de surprise-suspense verhouding. Een L.O.L. bal openen is alleen nog maar surprise en helemaal geen suspense meer – en dat geldt meteen ook voor het vervolg – want dat is er namelijk niet meer. Met het uitpakken houdt het ook meteen op.
LOL. Voor de fabrikant dan, die een kind vijf seconden na het uitpakken van een bal al tot de koop van een volgende surprise kan verleiden – er kan en hoeft met de eerste namelijk niet eens meer gespeeld te worden.
Dit is planned obsolescence tot nieuwe hoogten gedreven. Kinderen worden zo tot ideale consumenten opgevoed.
Het NRC-artikel besluit gelukkig met een relativerende kanttekening: alleen echt jonge kinderen zijn bevattelijk voor de truc van L.O.L., oudere kinderen doorzien die en weten dat opening van de bal snel gevolgd zal worden door teleurstelling en nieuwe begeerte.
Een enkele verzamelaar in de dop zal vervolgens doorzetten en ballen blijven kopen – de meeste kinderen zullen omzien naar interessanter speelgoed.
Het is trouwens tekenend hoe L.O.L. Surprise met deze ontwikkeling omgaat: niet door betere spullen in de ballen te stoppen, waardoor je er langer mee kunt spelen, maar door een nieuwe soort bal te creëren, de Eye Spy-serie, waarbij kinderen eerst een cryptogram op moeten lossen, voordat de bal open gaat. Daarmee keert weliswaar wat suspense – en daarmee speelplezier – terug in het proces, maar alleen bij het uitpakken. Het cadeau blijft in hart en nieren een surprise, iets wat draait om de verrassing van het uitpakken.
De moraal
Waarom vind ik dit fenomeen van L.O.L. ballen zo fascinerend? Niet alleen omdat het een voorbeeld is van hoe we consumentengedrag ingestampt krijgen – dat is in mijn ogen maar een bijzaak.
L.O.L. surprise toont volgens mij aan welke rol suspense en surprise in de ontwikkeling van kinderen spelen, en hoe opgroeien in zekere zin het toevoegen van suspense aan surprise is – voor oudere kinderen is de sensatie van ‘Piekaboe’ niet meer voldoende, niet meer spannend genoeg.
Kinderen willen altijd spelen, maar spelen moet een goede combinatie van surprise en suspense zijn, net zoals een goed gedicht en een mooi liedje.
De juiste suspense-surprise verhouding zou een belangrijke maatstaf moeten zijn in alles wat we doen, vooral bij de opvoeding van kinderen. Een grap is leuker, een liedje is boeiender, een schilderij is mooier, een film is spannender bij een juiste verhouding van surprise en suspense. Maar dat geldt waarschijnlijk ook voor alle nieuwe dingen die we leren – en het proces van leren zelf.
Een pedagogiek van surprise en suspense – die zouden we eens moeten uitpakken.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
