Twee weken geleden stelde ik dat filosofie alleen zinnig is als het begrippen onderzoekt die we in de praktijk kunnen gebruiken – om de wereld om ons heen beter te begrijpen, om betere oordelen te vellen, betere keuzes te maken. Filosofie kijkt in welke contexten een dergelijk begrip gebruikt wordt en of het gebruik in een andere omgeving ook enig nut heeft.
Ik noemde als voorbeeld een paar van begrippen die ik in deze kolommen vaak heb aangehaald: bullshit en schijngebeurtenis. Ik had kunnen toevoegen: melodrama, tragikomedie, ressentiment, held, ridder, toerisme, reizen, porno, haast, verslaving, verveling – allemaal begrippen die ik heb onderzocht in meerdere contexten, maar alleen daar waar ze nuttig toegepast kunnen worden.
Dat is praktische filosofie.
Vandaag wil ik een begrippenpaar onderzoeken dat door regisseur Alfred Hitchcock is gevormd: surprise en suspense, oftewel verrassing en spanning.
Wat is het verschil tussen beide? Hoe verhouden ze zich tot elkaar?
Suspense and surprise
‘Spanning’ is de beste, maar niet heel goede vertaling van suspense in de betekenis van Hitchcock. Volgens Hitchcock is suspense namelijk een specifieke vorm van spanning/opwinding, terwijl surprise (verrassing) een andere vorm is. Vaak worden beide betekenissen door elkaar gebruikt: zoals wanneer we Hitchcock de ‘master of suspense’ noemen en zeggen dat hij ’thrillers’ maakt. Voor Hitchcock is er echter een groot verschil tussen suspense-film en triller.
Ik zal daarom suspense vanaf hier niet meer vertalen, maar de Engelse term laten staan – en die term dient dan genomen te worden in zijn ‘Hitchcockiaanse’ zin.
Wat is die zin?
Een voorbeeld van Hitchcock maakt het duidelijk.
Stel, je hebt een scene van een paar mensen die aan een tafel zitten te praten, drie, vier vijf minuten – en dan ontploft plotseling een bom. Surprise! Volgens Hitchcock is dat een saaie en slechte scene, omdat je het publiek vijf minuten verveling en tien seconden opwinding hebt gegeven. Beter is het al aan het begin van de scene de bom te tonen en dan te laten zien hoe het moment van ontsteking nadert: dan hou je het publiek de volledige scene geboeid door de vraag of de mensen de bom op tijd zullen ontdekken.
Die opgebouwde spanning, dat is suspense.
Je zou ook kunnen zeggen: voor een jarige is een onaangekondigd feest een ‘surprise-party’, voor de anderen een ‘suspense-party’. De jarige komt binnen en krijgt voor eventjes een schok; de anderen zien de spanning opgebouwd vanaf het moment dat het feestvarken binnen kan komen. (Die voetstappen: is hij dat? Nee,ze gaan weer weg… daar klinken weer stappen, deze keer is hij het wel – er houdt iemand stil voor de deur. Je hoort een sleutel omgedraaid worden. Wanneer moeten we opstaan en ‘verrassing!’ roepen? Daar gaat de deur open. Zijn hand gaat naar de lichtknop… het licht gaat aan. Verrassing!!)
Suspense in een film ontstaat daar waar de kijker meer weet dan de hoofdrolspeler(s). De situatie wordt emotioneel geladen doordat we ons in de protagonist verplaatsen en voor zijn leven vrezen – terwijl we tegelijkertijd machteloos zijn iets met onze kennis te doen.
Mijn favoriete suspense-scene uit Hitchcock’s films is het tafereel uit Rear Window, waar James Stewart’s vriendin, Grace Kelly, in de flat van de moordenaar op zoek gaat naar bewijsmateriaal. Wij zien haar vanuit Stewart’s raam aan de andere kant van de binnenplaats – en we zien hoe, onzichtbaar voor haar, de moordenaar de trap op komt en zijn voordeur nadert.
Wij weten dat de moordenaar over een paar tellen de deur zal openen. Kelly, in de slaapkamer, weet nog van niets, ze loopt zelfs richting voordeur…
Maximale suspense. En de emotie wordt hier nog vergroot omdat Stewart, in zijn eigen flat, niets kan doen om Kelly te waarschuwen. Als passieve kijker speelt hij dezelfde rol als wij in de bioscoopzaal of huiskamer. Zijn emoties zijn de onze.
Suspense leeft niet alleen van angst. Hoop kan ook een motief zijn, bijvoorbeeld wanneer de Oscars bekend worden gemaakt: dat gebeurt niet in een flits, maar na een zorgvuldige opbouw: de aankondiging van de categorie, het nomen (en tonen) van de genomineerden, het aanreiken van de envelop, het openmaken…
And the winner is…
En suspense kan zelfs onderdeel zijn van komedie, zoals in een zorgvuldig opgebouwde grap-sequentie waarin met onze verwachtingen wordt gespeeld. Het mooiste voorbeeld hiervan vind ik de climax van de klassieke Harold Lloyd-film Safety Last. Lloyd wordt gedwongen een ‘menselijke vlieg’, een beklimmer van wolkenkrabbers te vervangen. In zijn zeven minuten durende klim naar het dak lijkt een noodlottige val onafwendbaar: hij krijgt een plank in het gezicht; een kantelend raam dwingt hem aan een klok te gaan hangen; de wijzer buigt naar beneden; de wijzerplaat raakt los; wanneer hem een reddend touw is toegeworpen, komt hij klem te zitten onder een richel.
Tenslotte komt Lloyd boven, waar wij – maar niet hij – zien dat, wanneer hij nog iets hoger klimt, een draaiende windmeter hem zal raken.
Hoe Lloyd deze opgebouwde spanning middels een sensationele ‘climax’ afvoert zal ik niet verklappen.
Beide cinematische voorbeelden tonen dat suspense, zoals Hitchcock verkondigde, inderdaad veel bevredigender is dat louter verrassing. Maar de fragmenten tonen ook dat suspense alleen niet genoeg is.
Pure suspense is als het spelen van roulette: na het ‘rien ne va plus’ is er wel de suspense van het balletje dat in het roulettewiel rolt, maar verder niks dat de spanning opvoert; behalve misschien het vertragen van het wiel, net voordat het stil valt. Maar dat is een heel simpele, zelf weer zeer voorspelbare vorm van opbouw.
Wat suspense echt spannend maakt, is de opdeling van een spannende sequentie in kleine onderdelen, die allemaal hun eigen verwachtingen en hun eigen spanning hebben – die vervolgens niet definitief wordt verbroken, maar verandert in een nieuwe verwachting en nieuwe spanning.
Beide getoonde filmscènes bouwen de spanning bijzonder knap op. En hoe doen ze dat: door het gebruik van verrassing!
In elk voorbeeld wordt niet een keer een verwachting gewekt, die aan het eind van de scene wordt ingelost: nee, Hitchcock en Lloyd punctueren de scene met kleine surprises die steeds weer nieuwe verwachtingen en vragen opwerpen.
In Rear Window denken we eerst: zal de moordenaar Kelly bij het binnenkomen tegen het lijf lopen? Dan: zal hij merken dat er iemand in het appartement is geweest. Dan: zal hij haar ontdekken? Dan: hoe zal hij op haar aanwezigheid reageren? Dan: komt de politie op tijd? Dan: zal de moordenaar Kelly loslaten en de deur open doen?
En elk van die vragen wordt door een kleine verrassing, een kleine twist, opgewekt. Als die kleine gebeurtenissen (Stewart belt de politie, die aankondigt er over twee minuten te zijn, daarmee voor extra suspense zorgend; Kelly loopt net naar de deur toe als de moordenaar de sleutel in het slot steekt; ze hoort hem net op tijd; ze vlucht naar de slaapkamer; ze gooit de doorzochte handtas zo neer dat die de moordenaar meteen moet opvallen; de moordenaar gaat niet eerst naar de keuken of badkamer, maar meteen naar de slaapkamer; hij ziet Kelly; hij gelooft haar smoes niet; ze roept om hulp; hij begrijpt dat er iemand naar hen kijkt en doet het licht uit; Stewart’s verpleegster roept dat de politie eraan komt; de agenten bellen aan.)
En hier is de scene natuurlijk nog niet afgelopen, al is Kelly in veiligheid. Kelly heeft kennelijk het belastende materiaal (een trouwring) gevonden, maar deelt dit niet met de politie. Wel met Stewart, waarvan ze weet dat die voor zijn raam zit. De moordenaar ziet haar signaal echter ook en weet nu bij wie hij moet zijn als hij de ring terug wil krijgen…
Suspense werkt kennelijk het beste als het samenhangt met surprise – als de verwachtingen steeds gedeeltelijk worden ingelost, maar op een verrassende manier, die ook weer nieuwe verwachtingen schept.
No surprise, no suspense, dat zou het motto van Hitchcock of Lloyd kunnen zijn. De manier waarop ze door verrassingen de spanning opbouwen, dat maakt hen tot zo’n grote regisseurs. het opwekken van suspense door surprise, dat is misschien wel het recept tot een geslaagde komedie of thriller.
En misschien ook nog wel van andere films. En andere kunst?
Dat lijkt me de moeite van het onderzoeken waard.
Meer hierover volgende week!
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
