Vorige week zondag was ik aanwezig bij de feestelijke opening van de Walk of Wisdom, een eigentijdse, non-religieuze pelgrimstocht startend en eindigend in de Stevenskerk in Nijmegen. De bedoeling is dat je 136 kilometer rondom Nijmegen wandelt, met telefoon en internet zoveel mogelijk uit, “om na te denken over je leven en plaats in het grotere geheel”.
Wandelen en wijsheid vormen een oude, beproefde combinatie. Volgens een legende gaf Aristoteles in Athene wandelend les, lopend over de overdekte galerij van zijn school. Die werd, naar het Griekse woord voor deze rondgang, peripatos, ook wel de peripatetische school genoemd.
Immanuel Kant was een grote wandelaar, die elke ochtend een uur door Königsberg liep. Friedrich Nietzsche kreeg zijn belangrijkste ideeën op bergwandelingen. En Montaigne zei: “Mijn geest functioneert niet als mijn benen hem niet in beweging zetten.”
Past de Walk of Wisdom in dit overzicht? Afgezien van het rituele karakter van Kants dagelijkse ommetje: bij filosofisch rondwandelen is er nadrukkelijk geen sprake van een ritueel, laat staan van een pelgrimage. Zoals ik eerder schreef in het artikel over liefde als pelgrimstocht wordt een dergelijke reis gekenmerkt door de dimensie van het heilige. Het is een transformerende reis naar een heilig centrum; een herhaling, door een ‘gelovige’, van een mythische reis die eerder door een ‘held’ – Gilgamesj, Theseus, Boeddha, Mohammed, Sint Jakob – is gemaakt.
Bij een pelgrimstocht is het doel duidelijk (geboorteplek of laatste rustplaats, heilige berg of grot, tempel of relikwie). Het is een plaats waar anderen ons zijn voorgegaan, sterker nog: juist ómdat anderen ons zijn voorgegaan is de plaats heilig geworden en een doel van bedevaart.
In hoeverre is de Walk of Wisdom een pelgrimstocht? Als opzettelijk non-religieuze wandeling heeft de ‘WoW’ geen heilig doel. Dat de route begint en eindigt in Nijmegen, zegt al genoeg. Als je beginpunt en eindpunt hetzelfde zijn, kan het nooit om het pure bereiken van het doel gaan. Het gaat dus duidelijk niet om Nijmegen, om de Stevenskerk of – om maar wat te noemen – het relikwie van Albertus Magnus in de Heilig Grafkapel, wat een traditioneel pelgrimsdoel zou zijn geweest. Het idee achter de Walk is eigenlijk ook dat er een wereldomspannend netwerk van pelgrimspaden komt, zodat er er overal start- en eindpunten zijn.
Wat betekent dit voor het pelgrim-karakter van de tocht?
Op een bepaalde manier gaan rondgang en heilig doel, een alomvattend net van paden en de uniciteit van een route, niet samen. Waar is het ‘heilige centrum’ in een rondje-om-de-kerk of een NS-achtig netwerk?
En toch. Als er overal een route loopt en elke plaats een doel kan zijn, is er op een bepaalde manier ook een heilig centrum: de aarde zelf. En dat sluit ook aan bij de ambitie van de Walk, om duurzaamheid te bevorderen en je plaats in het grotere geheel te overdenken.
Roger Scruton heeft eens geschreven dat rituelen – met name: rites of passage – de punten markeren waar we het leven als geschenk ervaren. Bij een geboorte, waarbij een kind als geschenk wordt gezien. Bij volwassen worden, waarbij ouderen aan jongeren verantwoordelijkheden en bevoegdheden doorgeven. Bij een huwelijk, waarbij twee mensen zichzelf aan elkaar geven. En bij het sterven, wanneer het hele leven wordt geïnterpreteerd als een offer en als iets dat wordt teruggegeven – aan God, de Aarde of aan een volgende generatie.
Een pelgrimage ‘naar de aarde’ is een ritueel dat het menselijk leven als een geschenk van de aarde ziet. Dat is een gedachte – en een ervaring – die mensen aan die aarde kan binden en ertoe kan leiden dat mensen die aarde ook weer gaan koesteren.
Een ritueel kan nieuw en creatief zijn, maar streeft desondanks naar een soort tijdloosheid. Een gevoel dat het er altijd al geweest is, dat het een gegeven is. Het respecteren van dat gegevene noemden de Romeinen pietas – piëteit.
Piëteit is het erkennen dat we bepaalde verplichtingen hebben, ook als we daar zelf niet voor hebben gekozen. We hebben niet zelf voor onze ouders, broers en zusters gekozen, maar niemand kan ontkennen dat we jegens hen bepaald verplichtingen hebben. Net zozeer als we verplichtingen hebben tegenover andere mensen, zeker als we met hen in gemeenschap leven. En zelfs daarbuiten.
Thomas Hobbes en navolgers hebben betoogd dat onze samenleving gebaseerd is op een impliciet contract, maar dat is maar voor een gedeelte het geval. Voor een tenminste even groot gedeelte is onze samenleving gebaseerd op geërfde verplichtingen. Op de erkenning dat we rekening moeten houden met generaties die ons voorgingen en generaties die na ons zullen komen. En een dergelijke piëteit zou ook onze verhouding met de aarde moeten kenmerken.
Een handeling die deze piëteit vormgeeft mag zeker als een vorm van ritueel gelden en een wandeling die de heiligheid van de aarde viert is de naam pelgrimstocht volledig waardig.
Maar is het ook een tocht richting wijsheid?
Wijsheid en wandelen gaan zeker samen. Alleen al in het tempo: wijsheid is slow thinking. Filosofie is een ommetje van de geest.
Maar er zijn ook overeenkomsten tussen wijsheid en een ritueel.
Omdat wijsheid moet blijken uit een handeling, een woord of een gebaar, omdat wijsheid een praktisch oordeel is, bestaat wijsheid altijd in het hier en nu – net als een ritueel. Tegelijkertijd resoneert in dit oordeel een ruimere visie, een wereldbeeld, een levensfilosofie – zoals in een een ritueel een bepaalde theologie meeklinkt.
Tussen wijsheid en wereldbeeld bestaat een verband, maar ook een spanning, omdat wijsheid weet dat volledige, systematische waarheid niet haalbaar is. Een oordeel is nu, op dit moment, in deze situatie het beste oordeel, maar het heeft geen geldigheid buiten die context.
De verhouding tussen wijsheid en waarheid is vergelijkbaar met de verhouding tussen ritueel en doctrine. Wijsheid verwijst naar waarheid omdat ze streeft naar waarheid – maar ze bereikt waarheid nooit en valt er dus ook niet mee samen. Net zo verwijst elk ritueel naar een bepaald geloof, een bepaalde doctrine. Maar een ritueel is meer – of minder – dan een illustratie van een geloof, dan een toepassing van een doctrine in een bepaalde setting. Een ritueel werkt nu, in deze setting, op deze manier – of niet – maar dat wil niet zeggen dat het later, of elders, dezelfde beleving biedt. Het is tegelijk concreet en abstract, particulier en algemeen.
Wijsheid en ritueel zijn beide dus een samenvoeging van theorie en praktijk. Maar er is nog een overeenkomst: ze zijn beide gegroeid, ze zijn (in elk geval gedeeltelijk) het resultaat van evolutie.
Zoals ik in een van de eerste artikelen in dit blog al schreef: we zijn ‘born to be wise’. Onze wijsheid is een erfenis met meerdere dimensies, met als belangrijkste karakteristiek: wijsheid is wat werkt. Wijsheid is wat overblijft als je alles wat niet werkt weggooit. Wijsheid is een neerslag van genetische, culturele, groeps- en individuele ervaringen, het is een optelsom van competenties.
Op een eendere manier is een ritueel een neerslag van evolutionaire ‘keuzes’ die zoogdieren, mensen, groepen en individuen door de eeuwen heen gemaakt hebben. Een ritueel is datgene wat past, het is een optelsom van creatieve beslissingen die moesten passen binnen de kaders van eerdere beslissingen.
Of een nieuw ritueel op een dergelijke wijze passend is, moet altijd maar blijken. Of het groeit, of het bloeit – je weet het niet. Een zaadje kan ontkiemen of niet. Daarom is het ook wel mooi dat de Walk als symbool een beeld van een mens als zaailing heeft.
Dat beeld, ontworpen door Huub en Adelheid Kortekaas, slaat volgens de WoW-site op de pelgrim zelf, die een voortbrengsel van de aarde is – en op de kiemkracht, die hij of zij in zich draagt. Maar het slaat zeker ook op de Walk of Wisdom als geheel, omdat de wandelpraktijk, om een ritueel te worden, nog ‘vrucht’ moet gaan dragen.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
