In de laatste maanden hebben we twee snel om zich heen slaande pandemieen gezien: die van Covid-19 en die van samenzweringstheorieen. Met name hypotheses over corona zelf staken de kop op: dat het een doelbewuste poging van China was om het Westen te verzwakken (of van de VS tegen China); dat het 5G-netwerk corona zou verergeren of zelfs veroorzaken (en daaraan verbonden, dat corona klachten over 5G moet maskeren); dat Bill Gates en zijn vrouw Melinda het hebben ontwikkeld tegen overbevolking; dat salafisten het virus hebben gemaakt om gezichtsbedekking en andere islamitische gebruiken te verspreiden; dat de overheid een nep-pandemie heeft gecreeerd om mensen beter te kunnen beheersen.
In Amerika komen de complot-theorieen helemaal uitbundig uit de grond, gesteund als ze worden door conspiracy theorist in chief Donald Trump.
De man die Obama’s geboortecertificaat wantrouwde en klimaatverandering een hoax van de Chinezen noemde, strooide in de afgelopen weken de ene complot-parel na de andere rond.
OBAMAGATE!
— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) May 14, 2020
1. Het onderzoek van Robert Mueller naar samenwerking van de Trump-campagne met Rusland was een poging van Obama’s Deep State om een democratisch gekozen president af te zetten (OBAMAGATE!). (Dit is eigenlijk een samenstelling van vier of vijf afzonderlijke samenzweringstheorieen.)
2. Per post stemmen in corona-tijden is een poging van de Democraten om via grootscheepse fraude de verkiezingen van november te stelen.
3. TV-presentator Joe Scarborough vermoordde een stagiaire die negentien jaar geleden in zijn kantoor in Florida een hersenbloeding kreeg (terwijl Scarborough in Washington DC was).
Wikipedia houdt een pagina bij over complottheorieen die door Trump worden verspreid – met bovenstaande toevoegingen staat de score nu op 22.
In de complotpandemie komen verschillende zaken samen waarover ik de laatste jaren heb geschreven:
– melodrama
– schijngebeurtenissen
– bullshit
– ressentiment
Melodrama
Sociaal-psychologen hebben ons de laatste decennia geleerd dat wij voortdurend proberen grip te krijgen op de werkelijkheid door hierover passende verhalen te construeren. Coherentie is daarbij een belangrijker criterium dan waarheid.
Goede (overtuigende) verhalen bieden een eenvoudig en samenhangend verslag van de acties en bedoelingen van andere mensen. Ze zijn concreet en leggen de nadruk op een paar opvallende gebeurtenissen – in plaats van op ontelbaar vele zaken die ook invloed hebben (of de talloze dingen die ook hadden kunnen gebeuren, maar niet plaatsvonden!).
Goede verhalen beantwoorden aan onze verwachtingen en zijn consistent: goede mensen doen louter goede dingen, slechte mensen louter slechte.
Deze (onbewuste) psychologische voorkeuren zorgen ervoor dat we de werkelijkheid doorgaans in het schema van een melodrama persen.
Een melodrama is de strijd van goed (wij) tegen kwaad (anderen), waarbij er een duidelijke winnaar en verliezer is. Melodrama maakt drie emoties in ons wakker: triomf (wij hebben gewonnen), verdriet (wij hebben verloren) of woede (wij hebben verloren, maar dat kwam omdat de anderen niet eerlijk speelden).
Samenzweringstheorieen betogen dat anderen niet eerlijk spelen en wekken daarom woede op. Het zijn melodrama’s van protest.
Schijngebeurtenissen
Elke complottheorie schept eigenlijk een schijngebeurtenis, een begrip dat ik overneem van de Amerikaanse historicus Daniel Boorstin. In The Image (1961) gebruikt hij deze term (pseudo event) voor een gebeurtenis die niet spontaan tot stand komt, maar wordt georganiseerd om gereporteerd te worden – en zichzelf in nieuwe schijngebeurtenissen te vertakken.
De schijngebeurtenis is een soort self fulfilling prophecy. Typerend is ook de ambigue relatie tot de onderliggende werkelijkheid.
Boorstin noemt als voorbeeld van schijngebeurtenis een pr-evenement in een hotel. Er is geen nieuwsfeit dat het evenement legitimeert (zoals een jubileum, of een opening) en dus ook niet om het verslag van het evenement te rechtvaardigen. Sterker nog, het verslag is de reden van het evenement: de bijeenkomst wordt alleen maar georganiseerd om een krantenverslag op te leveren.
Van dergelijk schijn-nieuws staan onze kranten tegenwoordig vol. Logischerwijs is de heersende vorm hierbij dan ook niet die van het verslag, maar van interview of column. En op tv: interview of discussie.
Voor de ‘nieuwsmakers’ gaat er het er steeds minder om het nieuws te verslaan, maar veeleer om nieuws te maken.
Complottheorieen zijn eigenlijk de overtreffende trap van schijngebeurtenissen. Schijngebeurtenissen zijn nep, in de zin dat ze worden ‘opgevoerd’, als een toneelstuk. Anderzijds vindt de gebeurtenis wel echt plaats – de mensen zijn echt, de decors zijn echt, de handelingen zijn echt.
Bij samenzweringstheorieen wordt ook iets gecreeerd met het doel om ‘nieuws te maken’ en zo wijd mogelijk verspreid te worden – aleen is er hier geen basis in de werkelijkheid meer, maar alleen nog een verzinsel. In het proces om een zo besmettelijk mogelijk ‘informatie-virus’ te scheppen, slaan de makers de hele daad van opvoering over. In plaats van een gebeurtenis te ensceneren en daar verslag van te doen, starten ze meteen met het verslag.
Afgezien van dit afwijkende begin is een complottheorie niet van een schijngebeurtenis te onderscheiden.
Bullshit
Een derde element in moderne samenzweringstheorieen is het fenomeen bullshit.
De beste analyse hiervan komt uit het populaire essay ‘On Bullshit’ van de Amerikaanse filosoof Harry Frankfurt. Frankfurt beschrijft hierin het verschil tussen bullshit en het verwante begrip leugen.
Allereerst is een leugen een gerichte uitspraak, een leugen heeft een focus. De leugen probeert op een specifieke plek in een web van overtuigingen een onwaarheid te plaatsen, omdat de leugenaar een voordeel heeft bij deze specifieke onwaarheid (of omdat de waarheid hem zou schaden).
Een leugen is een ‘zet’ in een spel dat om waarheid draait. De leugenaar weet wat waar is, of denkt dat in elk geval te weten, maar kiest ervoor iets te zeggen dat onwaar is – met de pretentie dat het waar is.
Bullshit werkt heel anders. Allereerst heeft het geen focus: bullshit komt niet in enkelvoudige vorm, als een bepaalde uitspraak – je verspreidt het, als mest (waar de metafoor ook vandaan komt). En bullshit is geen zorgvuldige poging om in een web van waarheden een specifieke onwaarheid aan te brengen – een bullshitter is bereid de gehele context te verzinnen, als dat nodig is.
Dit betekent niet dat bullshitten moeilijker of gemakkelijker is dan liegen – het is vrijer, creatiever, artistieker. Bullshit is meer een kunst dan een ambacht, zegt Frankfurt. Vandaar de term ‘bullshit artist’.
Het moge duidelijk zijn dat de meeste moderne complotbeschuldigingen – 5G, corona, Obamagate, vaccins, omvolking – geen leugens zijn in de zin dat zij trachten een specifieke plek in een web van overtuigingen met een onwaarheid te vullen.
Een moderne complot-verzinner spint het hele web. En houdt het zo vaag mogelijk:
Verslaggever: u tweette dat Obama een misdaad had begaan. Welke misdaad doelt u dan specifiek op?
Trump: ‘heel erge dingen vonden plaats… je weet wat de misdaad is. Die is duidelijk’. En daar hield hij het bij https://t.co/IHqp8mwyIj— Erik Mouthaan (@erikmouthaanRTL) May 11, 2020
In Trumps beschuldigingen zien we de nieuwe vorm van de complotheorieen: maar wat roepen. Een modern complot hoeft niet plausibel te zijn, het hoeft niet met feiten te overtuigen, het hoeft niet bewijsbaar te zijn. Het is voldoende dat het binnen een coherent verhaal past – binnen een melodrama – en dat het goede en slechte mensen aanwijst.
Wat die slechte mensen dan zouden hebben gedaan? ‘Dat weet je zelf wel. Het is duidelijk.’
Ter vergelijking: honderd jaar geleden verzonnen Russische antisemieten een onzinnige en melodramatische Joodse samenzwering om de Christelijke maatschappij omver te werpen en een Joodse wereldheerschappij te stichten. Om dit complot te bewijzen falsificeerden ze een uitgebreid verslag, de zogenaamde Protocollen van de Wijzen van Sion, dat zogenaamd een vergadering van Joodse leiders zou weergeven. Gebaseerd op een veertig jaar oud obscuur Frans geschrift tegen keizer Napoleon III, werd het in elkaar gezet en verspreid door de Russische geheime dienst, de Ochrana. Hoewel het snel als falsificatie werd ontmaskerd, heeft het sindsdien tal van antisemieten in de wereld overtuigd van Joodse overheersingsdrang.
Een moderne antisemitische complot-verzinner zou zich nooit zoveel moeite getroosten om via gedetailleerde leugens zijn beschuldigingen te onderstrepen.
Verslaggever: Maar wat zouden de Joden dan precies aan het doen zijn?
Antisemiet: Dat weet je zelf wel. Dat is duidelijk.
Een moderne samenzweringstheorie weet wel wie er samenzweert, maar niet hoe en waarvoor. Of wel hoe, maar niet wie en waarvoor. Of wel waarvoor, maar niet wie en hoe.
Ressentiment
Een moderne samenzwering is vooral een wapen tegen iemand. Je weet niet precies wat de techbedrijven, de elite, de joden, de overheid, de Democraten hebben gedaan, maar je gooit gewoon zoveel mogelijk modder (of stierenpoep) en hoopt dat er wat blijft hangen.
De moderne samenzwering is bijna altijd een zaak van ressentiment.
Ressentiment begint niet bij een echte daad of gerichte klacht, bij iets wat persoon A persoon B aandoet. Ressentiment begint bij een gevoel van teleurstelling bij B. Bij niet uitgekomen verwachtingen. Bij liefdeloosheid. Bij statusangst. En vervolgens zoekt B bij dat gevoel een oorzaak, om zijn of haar misgenoegen op te projecteren. Een zondebok.
Wat ressentiment onderscheidt van het aloude zondebok-denken is de aard van de zondebok, het voorwerp van ressentiment. Die zondebok is namelijk niet de uitzondering, de afwijking, de minderheid. De verliezer.
Object van ressentiment is de tegenwoordig meestal de winnaar. De ‘elite’.
Iemand die van ressentiment vervuld is, redeneert als volgt: ik voel mij slecht omdat ik door de wereld als een loser wordt gezien. Wie heeft daaraan schuld? Winnaars.
Het ressentiment gaat uit van nulsom-denken: de een zijn dood is de ander zijn brood. Jouw winst is mijn verlies.
En een complotdenker zet dan ook nog de volgende stap: jouw winst is niet rechtmatig tot stand gekomen. Ik ben de goede, jij bent de slechte – het is ondenkbaar dat jij op een eerlijke manier van mij hebt gewonnen. Dat moet wel via een samenzwering zijn gegaan.
Waarmee we weer bij het melodrama van protest zijn gekomen, en de woede van de verliezer.
Ressentiment is het wat de samenzweringstheorieen drijft. Melodrama is de vorm die het – automatisch – vindt, omdat dat onszelf vlijt. De inhoud van de beschuldiging is doorgaans bullshit. En de verspreiding is als die van een schijngebeurtenis.
Complotten zijn daarmee typerend voor onze tijd en onze maatschappij.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
