De vergelijking is de motor van ons denken. Dit ding lijkt op dat – in dit opzicht; eens kijken of die gelijkenis blijft bestaan als we naar andere eigenschappen en omstandigheden kijken.
Vergelijkingen worden gebruikt in wetenschappelijk (een atoom is als een zonnestelsel) en onwetenschappelijk denken (de hoorn van een neushoorn is als een fallus, dus in gemalen vorm helpt het tegen impotentie).
Vergelijkingen helpen ook in filosofie. Filosoferen is altijd abstraheren: je trekt iets van de concrete situatie af en kijkt of het restant misschien een structuur gemeen heeft met een andere concrete situatie. Of het ene begrip als een metafoor genomen kan worden voor het andere begrip.
Filosofen aarzelen meestal om dit proces in termen van analogie en metafoor te beschrijven. Zij pretenderen op zoek te zijn naar identiteit, niet naar gelijkenis. Sokrates wil weten wat moed of wijsheid is, niet waar het op lijkt.
Uiteindelijk is een dergelijk onderzoek echter niet meer dan een zoektocht naar de waarde van analogieën en metaforen. In hoeverre lijkt moed op een slagveld op moed in een gesprek? Hebben ‘Zivilkourage’ en ‘going berserk’ iets gemeenschappelijk?
Filosofie is een zoektocht naar betekenis – en de gelijkvormigheid van begrippen en situaties is de voornaamste manier waarop we betekenis creëren. “A betekent B”: dat wil zeggen, A is als B, op een bepaalde manier. Op welke manier wel en op welke manier niet? Laten we dat eens gaan onderzoeken.
In tegenstelling tot literatuur, dat bij beeldspraak vooral naar de juiste mate van verrassing streeft (is een vergelijking voorspelbaar, volledig uit de lucht gegrepen of precies op de goede manier een ‘frisse’ metafoor?), draait filosofie om de bruikbaarheid van metaforen en analogieën. Als ik mijn leven als een reis beschouw, kan dat in tal van opzichten een verhelderende metafoor zijn. Maar ik moet me niet gaan afvragen of ik het fornuis aan heb laten staan of waar de gate van mijn vlucht is. Dan breid ik de vergelijking te ver uit en misken ik wat de kracht van analogieën uitmaakt. Dat is namelijk niet een gelijkenis aan de oppervlakte, de gemeenschappelijkheid van bepaalde elementen – bijvoorbeeld dat de planeet Saturnus langzaam om de zon draait en oude mensen langzaam lopen (leidend tot de metafoor van Saturnus als de ‘brenger van ouderdom’).
Interessante en bruikbare analogieën draaien om structuren in de ‘diepte’, om relaties. Deze relaties bestaan tussen de basiselementen van ons denken: dingen, substanties, verzamelingen, plaatsen, spelers en tegenspelers, doelen, middelen…
De meest interessante vergelijkingen werpen een nieuw licht op wat in een bepaalde situatie de oorzaak en wat het gevolg is, wat het doel en wat het middel, wat de status quo en wat de verandering.
Ook oude, beproefde vergelijkingen kunnen hun waarde bewijzen, wanneer we ze nader onderzoeken. Er is een heel stel vergelijkende schema’s die we dode metaforen kunnen noemen, maar die gewoon basisstructuren zijn waarin we denken en spreken. Een ruzie of debat is als een oorlog. Een oorzaak van iets is als een kracht die iets in beweging zet. Verwantschap is als nabijheid. Iets kennen is iets bezitten. Iemand helpen is iets geven.
Wanneer we deze ‘basis-beeldspraken’ onderzoeken, kunnen we tot nieuwe inzichten komen, die bij oppervlakkige beschouwing onzichtbaar blijven. En omdat het vergelijkingen betreft die iedereen toch al gebruikt, zijn de gewonnen inzichten extra relevant.
Een voorbeeld: liefde is als een reis. Dit idee is zo vanzelfsprekend, dat we moeiteloos de volgende lijst van filosoof George Lakoff zouden kunnen aanvullen:
Onze relatie is op een dood punt beland. We maken pas op de plaats. We kunnen niet op dezelfde manier verder gaan. Kijk eens waar we vandaan komen. Het is een lange, hobbelige weg geweest. We kunnen niet meer terug. We bevinden ons op een kruispunt. Onze wegen scheiden zich. Deze relatie gaat nergens heen. We zijn de weg wijt geraakt. Ik denk eraan het zinkende schip te verlaten.
Een gemiddeld persoon schudt deze – en verwante – metaforen uit zijn mouw. Tijd om deze relatie vlot te trekken. Ik wil even op de rem trappen.
Zoals ik eerder aangaf, is het niet nuttig om een elk element van deze vergelijking nader te onderzoeken. Als onze relatie een zinkend schip is, is het dan een sloep of een fregat? Dat lijkt geen zinnige vraag.
Aan de andere kant kan het beeld van een zeilboot andere ideeën opleveren dan dat van een motorboot. Een zeilboot is afhankelijk van wind, een motorboot van brandstof. Wat zijn de verschillen en overeenkomsten tussen ‘windstilte’ en een ‘lege tank’?
Een filosoof zou ‘liefde is een reis’ best kunnen onderzoeken, bijvoorbeeld door de vraag te stellen: wat voor soort reis dan?
Er zijn namelijk tal van soorten reizen: pelgrimstochten, zakenreizen, vakanties, ontdekkingsreizen, schoolreisjes, rondreizen… Het moet toch een verschil maken of je jouw relatie als een gemeenschappelijke pelgrimstocht naar een heilig doel ziet, of als een geheel verzorgde tour langs wat bezienswaardigheden. Als de route naar Compostela of een reisje langs de Rijn.
Een pelgrimstocht als ‘frame’ van liefde heeft andere associaties dan een verzorgde reis. Niet dat we een willoos slachtoffer zijn van die framing en dat het gebruikte ‘raam’ onze manieren van denken vastlegt. In de politiek wordt wel gesuggereerd dat de loop van een debat wordt bepaald door het frame dat de overhand heeft – ’terrorisme’ of ‘vrijheidsstrijd’, ‘hypotheekrenteaftrek’ of ‘villasubsidie’. Daar zit een kern van waarheid in, maar het miskent onze mogelijkheid om frames te onderzoeken, te betwijfelen of er zelfs de draak mee te steken. Tussen frames kun je altijd kiezen.
Verschillende frames kunnen ogenschijnlijk allebei evengoed passen op een situatie – maar dat hangt af van de beschrijving. Als je de beschrijving uitbreidt komen vanzelf verschillen aan het licht.
Is bovenstaand plaatje een afbeelding van een eend of een haas? Binnen de kaders van de tekening is het willekeurig welk frame je kiest. Maar als de lijnen wat verder zouden doorlopen of de contouren meer zouden zijn ingevuld, zou snel blijken welke interpretatie de voorkeur verdient.
Dit wil ik de komende weken doen: kijken welk beeld van ‘reis’ het beste past bij dat van een liefdesrelatie. Door de contouren van de reismetafoor in te vullen en onze vergelijking wat verder door te trekken. Misschien dat we daardoor ook duidelijk krijgen wat voor structuur een relatie heeft. Wie de spelers zijn. Of een relatie een doel heeft. Of het een individueel dan wel groepsproject is.
The journey begins…
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
