In het vorige artikel besprak ik de notie van statusmacht, zoals die in Der Ring des Nibelungen van Richard Wagner wordt uitgebeeld, in de persoon van Alberich en vooral in de muzikale motieven die voortkomen uit het centrale symbool van diens macht, de Ring.
Vandaag wil ik de motieven verkennen die uitgaan van Alberichs tegenstrever, oppergod Wotan. Wotan is in Wagner’s opera de vertegenwoordiger van de legitieme macht, de macht die we samen hebben gelegd in een scheidsrechter of vertegenwoordiger – iemand die namens ons besluiten mag nemen of uitvoeren.
Het belangrijkste symbool van Wotan is zijn Speer, die we als een externe manifestatie van zijn Wil kunnen zien:
De speer is gegraveerd met runen, waarmee Wotans wetten, verdragen en overeenkomsten zijn geschreven. Vandaar dat deze begrippen muzikale vertalingen van het oorspronkelijke motief zijn.
Wet:
Verdrag/overeenkomst:
Je zou de Speer dus kunnen zien als de handhaving en uitvoering van wetten en overeenkomsten. Het grote idee van Wagner over dit symbool is dat het a) op een truc berust, b) verantwoordelijk is voor allerlei onbedoelde gevolgen en c) onvermijdelijk met status is verbonden en daarom door ressentiment is gecorrumpeerd.
Truc
De truc wordt in de Ring des Nibelungen uiteengezet in deel 1, Das Rheingold. Wotan heeft daarin twee reuzen, Fafner en Fasolt, zover gekregen dat ze de godenburcht Walhalla voor hem bouwen. Als loon heeft hij hen de godin van de Liefde, Freia beloofd. Hij is echter niet van plan zich aan die belofte te houden en vindt een alternatief voor Freia in de Schat van Alberich, en diens Ring die almacht geeft. Hij steelt vervolgens – met list en geweld – die zaken van Alberich en betaalt daarmee de prijs voor Walhalla – wat betekent dat de basis van Wet en Contract wordt gevormd door diefstal en bedrog.
Wagner’s analyse van de werking van macht – ook ‘goede’ representatieve macht – is dat een dergelijke kunstgreep onvermijdelijk is. Om wetten en overeenkomsten te handhaven kun je immers niet teruggrijpen op eerdere of hogere wetten of contracten, want hoe zou je die dan weer moeten legitimeren? Ergens moet die rechtvaardiging een einde hebben. Dus maken we onszelf wijs dat wetten (en het afdwingen dat overeenkomsten worden nageleefd) van boven komen – van de goden, of van de koning. Dat is onze truc om de Wet te legitimeren.
Onbedoelde gevolgen
Er is echter nog een probleem met de Speer en dat is dat hij allerlei onbedoelde gevolgen heeft, die vaak lijnrecht tegenover de oorspronkelijke intentie staan.
Zo moet Wotan, nadat hij Alberich de Ring ontfutseld heeft, die meteen weer afstaan aan de reuzen, omdat hij als beschermheer van Overeenkomsten het verdrag met de bouwers van Walhalla niet kan verbreken. En zijn daaropvolgende poging om via een zoon (Siegmund) de Ring terug te krijgen faalt ook, omdat hij van die zoon louter een werktuig heeft gemaakt – en daarmee zelf zijn eigen contract ondermijnt. Wanneer zijn gemalin Fricka hem hierop wijst kan hij niet anders doen dan Siegmund opofferen. En dat leidt weer tot een conflict met zijn dochter Brünnhilde, die zich niet meer voor Wotans karretje laat spannen.
Wagner laat deze ontwikkelingen zien met de aanpassingen van zijn leitmotieven. Dat de Speer in Macht van de Goden (of Macht van Wotan) verandert ligt nog in het verlengde van de originele betekenis:
Maar deze muzikale lijn loopt dood, terwijl andere variaties de Speer in zijn tegendeel doen omslaan. Zo verandert de Speer in Wotans Frustratie wanneer hij ziet hoezeer hij beperkt wordt door zelfgekozen verplichtingen:
En wanneer Erda (Moeder Aarde) hem waarschuwt voor de ondergang van de Goden (GodenDeemstering) vormt de Frustratie samen met deze twee motieven samen het complexe Behoefte van de Goden – de behoefte om vast te houden aan de macht die hen langzaam maar zeker ontglipt:
En een laatste verandering van het Frustratie-motief vindt plaats als het vermengd wordt met Alberichs statusmacht-motieven Wraak en Bekonkelen, om te illustreren hoe Alberichs zoon Hagen de moord op Siegfried rechtvaardigt:
Een andere manier waarop de Speer in zijn tegendeel omslaat wordt getoond wanneer het thema van Frustratie de basis vormt van een conflict tussen Wotan en zijn dochter Brünnhilde, die hem zijn tegenstrijdigheid Verwijt:
En uiteindelijk verandert dit thema in de muziek van Brünnhilde’s Medelijden met en Liefde voor het mensengeslacht (die ook gezien kan worden als Liefde van Wotan voor Brünnhilde):
Aan het eind van de Ring des Nibelungen kunnen we constateren dat de Speer de basis is geweest van Wet, Verdrag, Macht (van Wotan/Goden) Behoefte aan Macht en de thema’s van Wotans nageslacht, de Walsungen Siegmund en Sieglinde. Deze muzikale en verhaal-lijnen zijn allemaal doodgelopen. De enige ontwikkeling die vrucht heeft gedragen en tot het einde doorloopt is de lijn van Liefde. Eerst die van Wotan voor Brünnhilde, toen die van Brünnhilde voor het geslacht van de Walsungen en tenslotte de liefde van Siegfried en Brünnhilde voor elkaar. Al die motieven komen samen in de slotscene van de Ring, waar ik het volgende keer over wil hebben, wanneer we de rol van Liefde in de Ring des Nibelungen uitdiepen.
Deze keer wil ik verdergaan met een analyse van een andere lijn van onbedoelde gevolgen en omkeringen, de lijn van Wotans tweede grote creatie, het Zwaard:
Dit Zwaard staat voor een plan van Wotan om zijn deal met de reuzen te negeren en via een omweg, via zijn zoon Siegmund en diens zwaard, de Ring terug te krijgen.
De belangrijkste variant van dit thema is het Doel van het Zwaard:
Wat is het doel van het zwaard? Simpelweg, het behoud van Walhalla en De Macht van de Goden. Ironisch genoeg wordt het tweede segment van dit muzikale thema (een kwint naar beneden en twee of meer stappen omhoog) omgevormd in een hele reeks varianten die allemaal tegen Wotans plan ingaan, zoals de vriendschap tussen Gunther en Siegfried, die onderdeel is van Hagens plot om de Ring te bemachtigen:
En het thema van Hagen zelf:
En dan is er de Woede van Fricka, wanneer ze zich tegen Wotans plan met de Walsungen keert:
Een onderdeel van Hagens plan is om via een toverdrank van Gutrune ervoor te zorgen dat Siegfried Brünnhilde vergeet en voor Gutrune valt, Verleiding door Magie:
Andere motieven in deze muzikale lijn zijn de thema’s van Gutrune zelf en van haar geslacht (en dat van Gunther), de Gibichungs:
Tenslotte wil ik twee thema’s noemen die Wotans plan definitief ten grave dragen. Het eerste is dat van De Hoorn van Siegfried, symbool van de held die met een nieuw gesmede versie van het Zwaard de Speer van Wotan in stukken zal slaan:
En een combinatie van een omgedraaid Speer-thema en een variatie op Doel van het Zwaard vormt het motief van Nalatenschap – gespeeld wanneer Wotan tegen Erda vertelt dat hij de wereld zal nalaten aan Siegfried en Brünnhilde:
Met deze overgave lopen de lijnen van Speer en Zwaard dood. Wotans pogingen om de Ring te bemachtigen en zijn heerschappij te verlengen zijn mislukt aan het einde van deel drie, Siegfried, en deel vier, Götterdämmerung, zal onvermijdelijk eindigen met de ondergang van de goden.
Vermengd met status
Een derde punt dat Wagner over de legitieme vertegenwoordigende macht maakt is dit: dat die altijd vermengd is met status – en dus met de fenomenen strijd, schaarste, statusangst en ressentiment.
Per definitie lokt vertegenwoordigende macht strijd uit, omdat niet iedereen de zetel van de macht kan bekleden – in de term van Thomas Hobbes, de soeverein kan zijn. Er is maar één oppergod, pontifex maximus, keizer, koning, president of premier. Vertegenwoordigende macht heeft de vorm van een piramide, en hun plek op die piramide is voor veel mensen een voortdurende bron van verlangen, hoop, zorg en angst. Zo gauw je Walhalla hebt gebouwd ga je jezelf zorgen maken om haar verdediging en beraam je plannen om de burcht van de gevestigde macht te beschermen.
Wagner drukt deze samenhang van beide soorten macht uit in de gelijkende muzikale motieven van twee belangrijke symbolen, de Ring die Alberich heeft gesmeed en de godenburcht Walhalla die Wotan heeft laten bouwen. Ter herinnering, hier is het ronduit sinistere motief van Alercihs Ring:
Aan het einde van de eerste akte van Rheingold laat Wagner een tussenspel horen, waarin de muziek van de Ring naadloos overgaat in die van Walhalla. De intervallen zijn hetzelfde, alleen staat de Ring in mineur en Walhalla in majeur. En in het tweede deel zijn er wat ritmische versieringen om de burcht van de goden een majestueuzer aanzien te geven:
Ondanks die transformatie is het duidelijk wat Wagner over Ring en Walhalla, status- en vertegenwoordigende macht te zeggen heeft: ze zijn in essentie hetzelfde – Alberich en Wotan zijn figuren met ten diepste hetzelfde overheersende verlangen naar macht. Het verschil tussen beide wordt echter in de drie volgende delen van de cyclus duidelijk. Zowel Alberich als Wotan beseft dat de Ring alleen door geweld, list en bedrog kan worden gewonnen, en, nog belangrijker: dat de Ring alleen gebruikt kan worden voor wrede, rücksichtslose overheersing in een wereld zonder liefde, waar anderen tot werktuig zijn gereduceerd. Het verschil tussen Alberich en Wotan groeit dan (of wordt dan duidelijk): Alberich is bereid deze prijs te betalen, Wotan niet. Dus doet de oppergod afstand van de wereldheerschappij en worstelt hij drie opera’s lang met zichzelf om dat op een manier te doen die vrij is van ressentiment. Uiteindelijk lukt hem dit met behulp van Brünnhilde.
Hoe dat in zijn werk gaat? Volgende keer meer!
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
