39. Waarom er wel vakantieporno is maar geen reisporno

De vorige keer besprak ik het fenomeen ‘voedselporno’ en hoe het begrip ‘porno’ van zijn seksuele anker is losgeraakt – zodat het nu op allerlei zaken kan slaan: eten, drinken, schoenen, auto’s, boeken, vakantie, kleren, kapsels…

In dit artikel wil ik onderzoeken wat dit fenomeen van ‘pornoficatie’ zegt over onze samenleving en uiteindelijk ook weer over porno zelf.
Het idee dat ik wil uitwerken: dat voedsel-, auto- en schoenenporno niet een afgeleide vorm van pornografie vormen, maar dat deze wijde toepassingen van het begrip juist de kern raken – en dat seksuele porno (porno porno) maar een kleine toepassing van dit brede begrip uitmaakt.

De vorige keer hebben we vastgesteld dat porno geen begeertes bevredigt, maar ze creëert – en dat de opwekking van instant begeerte een kerneigenschap van porno is.
Hoe doet porno dit?
Natuurlijk is porno glamoureus – aantrekkelijk, aangenaam, kleurrijk, spectaculair, schitterend… Maar ik heb eerder al betoogd dat dit niet voldoende is. Anders zou dit porno zijn:

Of dit:

Dus glamour is niet voldoende voor porno. Wat hoort er ook nog bij?
Mijn overtuiging is dat iets een voorwerp, een goed moet zijn, om als porno te functioneren. In de term van Karl Marx: “eine Ware”. Ironisch genoeg betekent dit trouwens dat er niet iets ‘bij’ moet, om van bovenstaande afbeeldingen porno te maken, maar iets ‘af’.

Om duidelijk te maken wat ik hiermee bedoel, wil ik het onderscheid uitleggen tussen wat in een artikel van de Huffington Post ‘vakantieporno’ (nr. 13) en aarde-porno (nr. 5) wordt genoemd. Omdat er geen logische relatie tussen vakantie en aarde is, noem ik de tweede liever ‘reis-porno’.
Bij vakantieporno denken we aan de foto zoals die in de Post staat: van een wit strand met palmen aan een blauwe zee, onder een blauwe hemel. Waar dit strand is, doet er niet toe, laat staan hoe je er komt. Tot de vakantiedroom behoort de wens om als bij toverslag op de afgebeelde locatie te zijn – zonder het pakken van koffers, het wachten op een vliegveld, het zitten in een vliegtuig of het onderhandelen met een buitenlandse taxichauffeur.
De gebruikte foto zal van een bestaand strand zijn, maar een verzonnen plaatje van een soortgelijk tafereel zou het pornografische doel ook dienen. Het gaat niet om dit strand, het gaat om een strand. Het gaat niet om deze vakantie, het gaat om een vakantie.
Deze uitwisselbaarheid maakt volgens mij de essentie van porno uit.

Vakantieporno bestaat bij de gratie van de uitwisselbaarheid van vakanties. Als er maar zon, zee en strand in zit.
Iets heel anders is het verlangen naar een bepaalde plek, waarheen je op reis gaat. Een natuurwonder, zoals Arches National Park (in de Amerikaanse staat Utah) op de Post-foto. Of een cultureel hoogtepunt zoals Venetië, of Angkor Wat. Of een bedevaartsoord, zoals Mekka of Santiago.
Dergelijke bestemmingen kunnen niet worden uitgewisseld tegen andere. Je wilt niet zomaar ergens heen, je wilt hierheen.
De begeerte naar een dergelijke plek kan ook niet ineens aangewakkerd worden, uit het niets. Hij groeit langzaam, omdat de bedoelde plek met betekenis gevuld wordt. Doordat ik de zandstenen boog in een Western heb gezien. Omdat ik Der Tod in Venedig een mooi boek vond. Omdat ik ben opgevoed met het idee eenmaal de hadj te moeten maken.
Als ik naar een dergelijke plek verlang, kan dat verlangen niet door een andere plek worden vervuld. Als ik op vakantie wil, is (bijna) elke bestemming goed en elke vakantiefolder kan mijn appetijt aanwakkeren.
Als ik naar een bepaalde plek wil, is alleen die plek goed. Ik kan natuurlijk (misschien zelfs tegelijkertijd) naar een ander oord verlangen. Zeg, dat ik zowel naar New York als naar Parijs zou willen. Mijn verlangen naar New York is echter niet hetzelfde als mijn verlangen naar Parijs – en het verlangen naar Parijs wordt niet gestild door een bezoek aan New York.
Als ik alleen zon en strand wil, kan ik naar Benidorm, maar ook naar Barbados.

Porno is dus willekeurig, algemeen, generiek. Het is een goed, het kan worden uitgeruild, het is koopwaar.
En als het pornografische voorwerp soms toch individueel is, bijvoorbeeld een man of vrouw in seksuele porno, dan wordt die individualiteit zoveel mogelijk afgezwakt. Door het gezicht niet in beeld te brengen en door de blik op de kenmerkende ‘gestalte’ te vervangen door het in beeld brengen van lichaamsdelen – vooral geslachtsdelen natuurlijk.
Dit is wat porno-critici met ‘objectivering’ bedoelen: dat menselijke lichamen niet meer verschijnen als specifieke verschijningsvorm, als incarnatie, als belichaming van een persoon, maar alleen nog als uitwisselbaar lichaam.

Dat deze pornografische anonimisering, deze fragmentatie niet alleen bij mensen werkt, maar ook bij dingen, toont het volgende Top Gear filmpje. Vooral de eerste minuut, waarin de auto zelfs wordt bespoten met mist, om er aantrekkelijker uit te zien (als de deelneemster in een natte t-shirt wedstrijd):

Dit is autoporno op zijn best (of slechtst).

Oorspronkelijk komt ‘porno’ van het Oudgriekse woord voor prostituee: pornè. Wat weer is afgeleid van het woord voor verkopen, pernèmi. Pornè wil dus zoveel zeggen als ‘vrouw als koopwaar”.
Het is dit verkopen wat, naast instant begeerteschepping, de essentie van porno uitmaakt. Porno maakt iets tot koopwaar – koopwaar die je meteen wilt hebben.
Verkopen (en kopen) kun je alleen voorwerpen die uitwisselbaar zijn, als goederen. Hoe individueler iets is, hoe minder ruilwaarde iets heeft.
Een schilderij als de Nachtwacht van Rembrandt heeft eigenlijk geen ruilwaarde. Zelfs als er in een veiling een bepaald bedrag voor betaald zou worden, is dat niet wat het werk ‘waard’ is. Sommige zaken zijn, zoals we zeggen, ‘onbetaalbaar’. We bedoelen daarmee dat ze individueel zijn, uniek, onvervangbaar.
Andere zaken zijn uitwisselbaar, algemeen, vervangbaar. En dus ook betaalbaar.

In principe kunnen alle zaken ‘gepornificeerd’ worden, als we ze van hun individualiteit en hun specifieke betekenis strippen. Daarmee kunnen we ze ook verkopen.
Omdat kopen en verkopen zo’n groot deel van onze moderne samenleving uitmaakt, is porno er zo’n belangrijk bestanddeel van. Niet vanwege de seksualisering van de maatschappij, maar vanwege de economisering van de seks.
Seks-porno is dan ook niet de voornaamste vorm van porno, al is het de bron van het moderne gebruik van het woord.

Onze samenleving zit vol porno en er zijn veel meer dan de 25 soorten die de Huffington Post opsomt. Elke begeerte kan namelijk in porno worden veranderd en onze samenleving heeft zich daar heel creatief in getoond. Feitelijk is elke reclamefolder een vorm van pornografie.

Vorig jaar lanceerde Stichting SIRE een campagne waarin ouders werd opgeroepen met hun kinderen over seks te praten voordat ze porno-seks met echte seks zouden gaan verwisselen.

Je zou ook kunnen zeggen: ouders moeten met hun kinderen gaan praten voordat ze porno-vakanties met echte reizen gaan verwisselen. En porno-auto’s met echte auto’s, porno-bruiloften met echte bruiloften, porno-huizen met echte huizen.