Liefde is als een reis – dat is een vergelijking zo oud als… waarschijnlijk zo oud als het begrip ‘liefde’ zelf.
Maar wat voor reis? Er zijn veel soorten reizen en het moet uitmaken of je de metafoor van een stedentrip of van een ontdekkingsreis gebruikt. Want elke metafoor heeft zijn eigen implicaties – welke relaties er bestaan; wie de ‘hoofdrolspeler’ is en wie de ’tegenspeler’; of het om eenheid gaat of veelheid; wat de oorzaak is en wat het gevolg; wat het doel is en wat het middel. Wat de uitgangssituatie en wat de verandering.
Vorige week onderzocht ik de beeldspraak ‘liefde = zakenreis’. Als de meest doelgerichte metafoor drukt de zakenreis misschien wel het oudste idee van een seksuele relatie uit, hoewel het zelf een modern concept is. Net zoals het bij een zakenreis niet om de reis, maar om iets anders gaat (een zakelijke deal, een vergadering, een conferentie), gaat het bij veel relaties van oudsher om een extern doel. Een veilig onderkomen. Geld. Een politiek bondgenootschap. Erfgenamen.
Wat nu, als een relatie nog steeds wordt aangegaan om bepaalde doelen te bereiken, maar zelf ook een eigen, intrinsieke waarde krijgt? Als een huwelijkscontract niet meer alleen de huwelijkspartners of hun families, maar de hele maatschappij betreft? Als een huwelijksbelofte de vorm en de waarde van een eed krijgt? Kortom, als het huwelijk een verbond is, dat geheiligd wordt door voorouders en goden?
Dan krijg je het traditionele kerkelijke huwelijk, dat nog het best te vergelijken valt met een pelgrimstocht.
Een pelgrimstocht wordt gekenmerkt door de dimensie van het heilige, die ook aan de orde komt bij de romantische reis (in het volgende artikel), maar afwezig is bij zakenreis of de verschillende vormen van toerisme.
Een bedevaart is wel gedefinieerd als “een transformerende reis naar een heilig centrum”. Het is een herhaling, door een ‘gelovige’, van de mythische tocht van de held (Gilgamesj, Boeddha, Theseus, Sint Jacob, Mohammed).
Een dergelijke tocht start met een oproep tot het avontuur (een ‘roeping’). Dit kan gebeuren door een droom, een schokkende gebeurtenis (een wake up call) of een simpele klop op de deur.
De oproep kan genegeerd worden, maar dan ervaart de held een groeiend gevoel van frustratie in het dagelijks leven, waar alledaagse beslommeringen hun aantrekkingskracht verliezen en vertrouwde inspanningen vruchteloos worden. De positieve en negatieve tekens worden vervolgens allengs sterker, net zolang tot de held voor de oproep/aandrang bezwijkt en op pad gaat.
Voor het vertrek moet de pelgrim/held zich gereedmaken. Een middeleeuwse pelgrim naar Santiago bracht zijn zaakjes op orde (de weg was lang en gevaarlijk), haalde de zegen bij de lokale priester en trok de traditionele bedevaartkledij aan: een hoed met een brede rand, een schelp als insigne, een staf en ransel. Ook bij andere bedevaarten waren en zijn er rituele voorbereidingen: je hoofd scheren, je nagels knippen, vasten, seksuele onthouding, gebed, eredienst, rituele dans, inname van drugs…
Een pelgrim gaat over een drempel en een pelgrimstocht is een rite de passage. Een tijdperk wordt afgesloten, een ander begint. Er is een symbolische dood en een wedergeboorte. De held(in) is het oude leven ontgroeid; oude concepten, idealen en gevoelens passen niet meer. Tijd voor iets nieuws.
Bij een pelgrimstocht is het doel duidelijk (geboorteplek of laatste rustplaats, heilige berg of grot, tempel of relikwie). Het is een plaats waar anderen ons zijn voorgegaan, sterker nog: juist ómdat anderen ons zijn voorgegaan is de plaats heilig geworden en een doel van bedevaart. De weg naar dit doel toe is echter niet duidelijk: die is een labyrint. Een labyrint waar ieder op zijn eigen punt binnengaat en dus ook zijn eigen weg moet vinden. (En in labyrinten huizen monsters…)
Wanneer de monsters zijn verslagen en het doel is bereikt, voelt de pelgrim (hopelijk) de aanwezigheid van het heilige – een betekenisvolle verheviging van tijd en ruimte, van landschap en gezelschap. Als het goed is, is dit een ervaring die de pelgrim verandert. De pelgrim heeft offers gebracht en dit maakt het mogelijk dat hij of zij, als de held(in), ‘schatten’ kan meenemen voor het thuisfront. Een wonderlamp. Een levensreddend elixir. Vuur.
Dit zijn natuurlijk allemaal symbolische gaven, die staan voor het vermogen van de getransformeerde held/pelgrim om het leven van anderen beter te maken.
Uiteindelijk gaat een pelgrim niet alleen voor zichzelf op weg, maar ook voor anderen.
Wat betekent een liefde/relatie als pelgrimstocht?
Op de eerste plaats is het aangaan van de relatie, zo bezien, een overgang naar een andere toestand, een toetreden tot een andere maatschappelijke orde. Het is een overgangsritueel. Omdat het een maatschappelijk betekenisvol ritueel is, gaat het gepaard met ceremonieel vertoon. De kern van deze ceremonie wordt gevormd door de ‘eed’. Eed, geen belofte. Beloftes kunnen worden vervuld en dan zijn ze achterhaald – dan bestaan ze niet meer. Om iemand lief te hebben “tot de dood ons scheidt” is echter niet een belofte die op een gegeven moment is nagekomen en die dan niet meer geldt. Het is een gelofte, waarvan de vervulling nooit is afgesloten. Natuurlijk kan een eed worden verbroken, net als een belofte. Maar de benadeelde partij is dan niet de ‘partner’, maar de maatschappij. En de goden, waarbij is gezworen.
De gelofte maakt duidelijk dat een huwelijk in de sfeer van het heilige thuishoort, niet in de sfeer van wereldse contracten. Net als de pelgrimstocht geen zakenreis of toeristische trip is.
Het heilige karakter van het huwelijk schuilt hem ook in de zelfopoffering, de zelfverandering en het intieme contact met een Ander, dat bij tijd en wijle als de speurtocht door een ingewikkeld labyrint kan aanvoelen, maar ook als een bron van betekenis en rijke gaven. De inblik in de wereld van een andere ziel kan een duizelingwekkende en vreeswekkende ervaring zijn, terwijl het tegelijk troost en veiligheid kan bieden.
Wat de relatie als pelgrimstocht kenmerkt is het verband tussen hoger en lager, tussen vorige en toekomstige generaties, tussen het mannelijke en het vrouwelijk element. Elk van deze verbanden kan los worden gemaakt. Wat dan resteert is een relatie als een zakenreis, een romantische reis of een vakantie. Dat deze drie reisvormen in onze tijd en onze westerse samenleving domineren, is veelzeggend, zoals de prevalentie van pelgrimstochten dat in de middeleeuwen was.
Reizen, net als de liefdes waarmee ze worden vergeleken, kennen in elk tijdvak een heersende vorm. Eerst was dat de zakenreis van de koopman/veroveraar. Daarna de bedevaart van de pelgrim. Vervolgens de nostalgische zoektocht van de romanticus. En toen de vakantie van de toerist.
Hoe onze liefde een romantische reis werd en tenslotte een toeristische trip, beschrijf ik de komende weken!
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
