Vorige week had ik het over nut en noodzaak van metaforen in ons denken, met als voorbeeld de alom tegenwoordige metafoor Liefde is een reis. Vandaag wil ik verder gaan met dit onderzoek, door de vraag te stellen: wat heeft een relatie gemeenschappelijk met een zakenreis?
Op het eerste gezicht lijkt het een rare vergelijking, liefde als zakenreis. Toch is er een boek dat de vergelijking uitwerkt en behartigenswaardige inzichten oplevert: The Accidental Tourist van Anne Tyler. Deze roman, verschenen in 1985 en verfilmd in 1988, handelt over schrijver Macon Leary, die een reeks reisgidsen heeft uitgebracht onder titels als The accidental tourist in Berlin, The accidental tourist in Paris, enzovoort. Doelgroep van deze boeken is de zakenman die alleen ’toevallig’ op reis is – die moet reizen uit hoofde van zijn professie, maar onderweg zoveel mogelijk het vertrouwde wil ontmoeten en zo min mogelijk het vreemde, het buitenlandse. Ze zijn bedoeld voor degene die, net als Macon zelf, eigenlijk een hekel aan reizen heeft en op reis alleen de ‘comforts of home’ nastreeft.
Mij lijkt dit het prototype van de zakenreis – een reis die eigenlijk geen reis wil zijn, die alleen wordt ondernomen voor een extern doel en die in ons huidige tijdsgewricht natuurlijk ook vaak wordt vervangen door een contact via Skype.
Wat voor relatie heeft een toevallige toerist als Macon Leary? Zoals te verwachten valt, eentje waarin het ‘buitenlandse’, vreemde, element zoveel mogelijk wordt buitengesloten. Eentje waarin planning, orde en het voorkomen van verrassingen centraal staan. Waarin de ander zoveel mogelijk op afstand wordt gehouden.
Hoewel het een rijk en subtiel boek is, is de moraal van The Accidental Tourist duidelijk: wie zijn leven inricht als een noodzakelijke zakentrip, mist iets essentieels. Bovendien zal hij zich niet kunnen beschermen tegen een inbreuk van het noodlot.
Macons huwelijk bezwijkt als zijn zoon wordt vermoord bij een roofoverval en de opgebouwde routines geen plek bieden voor gedeelde rouw. Het boek begint met zijn scheiding en vertelt hoe Macon langzaam leert het vreemde en Andere toe te laten in zijn leven.
The Accidental Tourist is een tegenstuk van Up In The Air uit 2009, met George Clooney als iemand die juist gek is op zakenreizen, maar net zoveel moeite doet als Macon doet om elke onregelmatigheid en verrassing te vermijden. De moraal is daarom ook verwant: het doelgerichte, ballast-vrije reizen van hoofdpersoon Ryan Bingham is net zo steriel als het jezelf verschuilen in je huis en je neuroses. Het motto ‘Bewegen is Leven’ leidt niet tot een rijk bestaan. En in de lucht kun je niet ‘wonen’.
In beide romans (al heb ik het boek Up in the Air van Walter Kirns niet gelezen, ik ken alleen de film) en beide films wordt geïllustreerd dat zakenreizen en relaties niet goed samengaan. Maar wat met relaties als zakenreizen?
De relatievorm die het meeste lijkt op een zakenreis is, volgens mij, een gearrangeerd huwelijk.
Wat een zakenreis kenmerkt is zijn gerichtheid op een doel dat niet tot de reis zelf behoort: een vergadering, een conferentie, een zakelijke overeenkomst. Net zo draait een gearrangeerd huwelijk niet om de twee mensen die het verbindt, laat staan om hun liefde (al vechten de betrokkenen doorgaans wel om die een plekje te geven), maar om belangen buiten de relatie: het veiligstellen van een fortuin; een politieke alliantie; het verwekken van een troonopvolger; het verbinden van twee familieclans.
Gedurende het grootste deel van onze geschiedenis zijn gearrangeerde huwelijken de regel geweest en in vele hedendaagse culturen zijn ze dat nog. En dat is niet vreemd.
In vele situaties zijn huwbare kinderen het enige kapitaal waar een familie over beschikt. Dat kapitaal kan misschien maar één keer worden geïnvesteerd om er het meeste rendement uit te halen: een band met de familie die de nuttigste handels- of strijdpartner zal zijn. Onder dergelijke omstandigheden is het logisch dat ouders maximale invloed willen uitoefenen op de keuze van hun schoonfamilie. (En even logisch is het dat de huwelijkskandidaten die invloed zo klein mogelijk willen maken – dit belangenconflict is de plot van ontelbare boeken, toneelstukken en speelfilms.)
Een relatie ten bate van een buiten-relationeel doel: dat is iets wat ons een beetje vreemd is geworden. Incidenteel komen we ermee in aanraking, bijvoorbeeld als we horen van iemand, doorgaans een vrouw, die omwille van geld met iemand trouwt. (“Who wants to marry a millionaire?”) Nu lijkt dat enigzins bizar – op een zeer redelijke manier! – maar het is waarschijnlijk niet dom om voor een huwelijk te bekijken of die relatie lijkt bij te dragen aan algemene levensdoelen als voortplanting, bestaanszekerheid, gezelschap en de vervulling van seksuele behoeften. Of zaken als de beleving van een geloof, het najagen van een carrièredroom of het beoefenen van een hobby.
Gemeenschappelijke doelen zijn niet nodig om verliefd te worden, maar wel om het lang met elkaar vol te houden, dat is evident. Het lijkt dan ook redelijk om het hebben van gemeenschappelijke doelen als noodzakelijke voorwaarde voor een geslaagd huwelijk te beschouwen – en dus iets wat hoog op je expliciete of impliciete checklist moet staan.
Dus: in hoeverre is liefde als een zakenreis?
Liefde is als een verhouding tussen twee mensen duidelijk meer dan een zakenreis. Een liefde die alleen draait om haar doelen of effecten zouden we niet liefde noemen – net zomin als we het etiket vriendschap zouden plakken op een contact dat draait om ‘wat heb ik er aan’? Als ik met jou alleen omga omdat ik er wijzer van wordt – qua geld, status, hulp, steun – ben ik per definitie niet jouw vriend, ook al geven vrienden elkaar al deze dingen.
Evenzo is liefde omwille van kinderen, geld, zekerheid, seks of macht geen liefde. Maar waar liefde in een vaste relatie uitmondt worden die doelen vanzelf belangrijker, tot ze op een gegeven ogenblik zelfs het voortbestaan van de relatie kunnen bepalen (“we blijven bij elkaar voor de kinderen” of “we hebben niet het geld om uit elkaar te gaan”).
Misschien moet je zeggen dat een relatie altijd ook een beetje als een zakenreis is, ook als hij niet zo begint. En als hij wel als een zakenreis begint, hoop je dat het onderweg ook een beetje romantisch en bezienswaardig is. Dat het Andere en Vreemde (in die vreemde andere) niet alleen angstaanjagend en verstorend, maar ook interessant en spannend blijkt. Kortom, dat je achteraf blij bent op reis te zijn gegaan.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
