Beste Kropslang,
Ik weet dat vele bedervers je hebben gefeliciteerd met je Roald Dahl-rel en natuurlijk is het goed om te zien welke polariserende mogelijkheden er schuilen in de baan van sensitivity reader. Toen je er een jaar of tien geleden mee begon was ik één van de weinigen die er toekomst in zag, maar nu zal iedereen wel van het bederfelijke potentieel overtuigd zijn. Maar toch wil ik je waarschuwen, omdat ik er niet van overtuigd ben dat je aanpak slechts rotte vruchten afwerpt.
Ik kan me nog herinneren dat Wormrot indertijd na jouw voorstel langskwam en mij vroeg wat er in hemelsnaam voor valse muziek zat in het bevorderen van zachtaardigheid en empathie – en hoe we ooit zouden kunnen profiteren van het schrappen van scheldwoorden, beledigingen en stereotyperingen. Wat ik hem toen uit probeerde te leggen was dat het verminderen van kwetsende taal niet tot minder kwetsing leidt, maar tot méér, omdat mensen gevoeliger worden voor leed naarmate het minder wordt. Als de balk uit je oog verdwijnt, voel je pas de splinter. Als niemand meer met echte stenen gooit, laten voortaan al scheldwoorden blauwe plekken achter.
Bij de start van het project was al te voorzien dat de sensitivity reader zich zonder moeite van redacteur tot censor zou laten omvormen. Immers, als je werk eruit bestaat om ‘kwetsbare groepen’ te beschermen, vrouwen, immigranten, etnische minderheden, LBGTIplussers enzovoort, dan is het onverdraaglijk als een auteur jouw suggesties afwijst. Sensitivity-adviezen draaien immers niet om beter of slechter schrijven, maar om goed of slecht zijn. Wie een grammaticale fout maakt, kan gemakkelijk gecorrigeerd worden. Wie onbedoeld kwetst, omdat hij niet beter weet, kan nog vergeven worden. Maar wie na een waarschuwing de kwetsing doorzet, wil per definitie niet deugen. Zo’n schrijver moet tot correctie gedwongen worden, of gedumpt.
Nog een sterk idee van je: de kwetsbaarste groep als maatstaf nemen. Kinderen. Wie wil kinderen niet beschermen? Zelfs in de meest kritische commentaren deze week las ik de overtuiging dat, voor kinderen, sommige zaken en termen inderdaad wel taboe moeten zijn en dat enige censuur onvermijdelijk is, zelfs bij literaire klassiekers die mensen eeuwen zonder aanpassingen hebben gelezen. En natuurlijk, als je eenmaal het principe hebt gesteund dat sommige zaken geschrapt mogen worden om de allerkleinsten te beschermen, dan is het hek van de dam, dan volgen na de lammetjes ook de kinder- en puberschapen, en later de ooien. De rammen niet, uiteraard, die kunnen niet gekwetst worden, die kwetsen zelf alleen.
Het is natuurlijk typisch voor het hele sensitivity-gebeuren dat bepaalde groepen het beschermen waard zijn (en die bescherming nodig hebben) – en andere niet. Kinderen mogen niet gekwetst worden, gekleurde mensen niet, transgenders niet. Heteroseksuele mannen, blanke vrouwen: who cares? Ik las een verslag van een collega die met een witte, transgender vrouw uit Zuid-Engeland werkt, die eerder boeken in de eerste persoon schreef over een Schotse man, de dochter van een oligarch, een foto-model en koningin Mary (de dochter van Hendrik de Achtste) – en die dat allemaal probleemloos vanuit haar eigen verbeeldingskracht deed. Onnauwkeurigheden in de portretten van rijke, machtige, bevoorrechte mannen en vrouwen konden haar niet schelen. Maar toen ze aan een nieuw boek begon over een ‘onderdrukte’ vrouw van gemengde afkomst vroeg ze haar uitgever om een sensitivity-reader. En, interessant genoeg, niet om (als geboren man) eventuele gaten in haar kennis over ‘geboren’ vrouwen te dichten, maar alleen om de ervaringen van ‘iemand van kleur’ te waarborgen.
Deze asymmetrie zou sommigen bij de start van de beweging als een zwakte zijn gewaardeerd (is meer ingeprente kwetsing niet beter dan minder?), maar jij begreep als eerste dat hier een breuklijn zat die onvermijdelijk tot controverse zou leiden, ergens down the road, wanneer mensen door zouden krijgen dat sensitivity reader niet betekent: redacteur die feiten checkt en details invult, maar strijder tegen seksisme, racisme, homo-en trans-‘fobie’. Een wokie, een social justice warrior. En toen mensen dat eenmaal doorhadden, had de cultuuroorlog er weer een aantrekkelijk front bij. Wel met de nodige risico’s, maar daarover later meer.
Verrassend was wel hoe snel je grote uitgevers, filmproducenten en streamingsdiensten mee hebt gekregen. Of eigenlijk ook weer niet, aangezien die mensen uit zijn op maximale vergroting van hun publiek en als de dood zijn dat een groep zich van hun producten af zal keren.
Wat mij ook aanspreekt is hoe je de stelregel: kinderen mogen niet aan onplezierige feiten worden blootgesteld, hebt weten uit te breiden tot volwassenen. Dat een kind langzaam en voorzichtig kennis moet maken met de wereld en niet alles ‘open en bloot’ gepresenteerd moet worden, was een oud gebruik. Ik had niet gedacht dat we volwassen lezers ook wijs zouden kunnen maken dat ze bepaalde zaken uit de realiteit niet aan kunnen, dat we schrijvers zouden kunnen laten werken volgens het principe: wanneer de werkelijkheid onaangenaam is, verdoezel of kuis de werkelijkheid. Natuurlijk valt deze vondst niet helemaal op jouw conto te schrijven, je hebt veel te danken aan collega’s als Trolgoot en Siefluis, die mensen hebben aangeleerd dat woorden gewelddadig en traumatiserend kunnen zijn. En we weten allemaal: als woorden geweld zijn, dan is geweld jegens woorden (ook het geschreven soort) gerechtvaardigd. Ik voorzie dat de heerlijke tijd van boekverbrandingen niet meer ver weg is.
Maar, en hier kom ik bij de waarschuwing van mijn bericht, ik denk dat je bij de Dahl-rel een paar cruciale fouten hebt gemaakt, die aan het licht zijn gekomen in de resulterende media-storm. Allereerst heb je de uitgever een erg bekend en populair doelwit iaangesmeerd, misschien wel de meest gelezen kinderboekenschrijver van de laatste eeuw. Dit gaat tegen onze basisregel in dat bederf sluipend en heimelijk dient te gebeuren, en dat het morele immuunsysteem van mensen langzaam gecorrumpeerd moet worden, niet frontaal aangevallen. Op zich waren influisteringen als het schrappen van ‘dik’, ‘lelijk’ en ‘zwart’ bizar genoeg om te verdedigen, maar door vijfhonderd veranderingen in tien boeken te willen aanbrengen heb je jouw klanten onnodig opgefokt. Nu was het onvermijdelijk dat het iemand zou opvallen en dat het een rel zou worden. En hoewel we in principe niet afkerig zijn van wat openbaar geruzie, verdient dat alleen onze inzet als het een ruzie is die over niets gaat. Niet wanneer er een geniepige praktijk onder zit die veel belangrijker voor ons is.
De rel zelf kon ik overigens wel waarderen, omdat iedereen in een grote klopjacht achter de censors aanging en mensen die zichzelf als moreel hoogstaand beschouwen zich van hun slechtste kant lieten zien. Maar in de backlash jegens sensitivity readers schuilt voor ons ook het gevaar dat jaren van hard werk verspild dreigen te worden.
En dat zou jammer zijn van onze tactiek om mensen zoveel mogelijk te bevestigen in hun morele meerwaarde, in de zekerheid dat zij het natuurlijk het beste weten, beter dan mensen in het verleden – en dat de toekomst welgevallig op hun morele oordelen terug zal kijken. Een dergelijke overtuiging wordt door bijna door alle mensen gedeeld, eenvoudigweg omdat hij zo bevredigend is, zo lekker voelt – wie wordt niet gekieteld door het besef op een zeker vlak superieur te zijn aan Dante en Shakespeare? Maar laat iedereen die overtuiging vooral in stilte koesteren en niet aan de grote klok hangen. Zo gauw iemand namelijk in de openbaarheid verkondigt: ik weet het beter dan Immanuel Kant, dan hoort iedereen meteen hoe belachelijk dit klinkt – en dan krijgen we weer dat mensen dit tegenspreken, en naar gezamenlijke en objectieve maatstaven gaan zoeken – en dat willen we juist vermijden. De Duivel verhoede dat het grote publiek weer in klassieke literatuur gaat geloven. En in een canon. Die hadden we nu net zo lekker ondergraven.
Ik weet dat je van deze ervaring zult leren. En zo niet, dan is er nog geen man overboord. Alleen een bederver.
Je begerige
Ratzweer
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
