In de afgelopen weken heb ik geanalyseerd hoe in Richard Wagners Der Ring des Nibelungen macht wordt geportretteerd, met name in de muzikale ontwikkelingen van de thema’s van twee soorten macht – statusmacht en representatiemacht, gesymboliseerd door respectievelijk dwerg Alberich en oppergod Wotan.
Tegenover de macht plaatst Wagner Liefde, maar dan niet in de zin van Love Conquers All. Liefde in de Ring is een gecompliceerd fenomeen dat veel vermag, maar niet alles goed maakt. Er is liefde tussen vader en dochter, broer en zus, mens en god, moeder en ongeboren zoon. En deze vormen van liefde maken allemaal ook weer ontwikkelingen door.
Uiteindelijk bewerkstelligen deze ontwikkelingen aan het eind van de cyclus dat Macht – voorlopig – niet de alleenheerschappij krijgt en dat er een opening ontstaat om de dingen anders, beter, te doen. Dat is alles wat Liefde vermag. Maar dat is al heel veel.
Freia
De Ring is een mythologische cyclus en Liefde is bij Wagner een godin. Alle verkenningen van liefde moeten dan ook bij haar – Freia – beginnen.
Muzikaal schetst Wagner haar met een samengesteld motief. Het eerste stelt Freia voor als zinnelijke liefde:
Dit thema wordt in de Ring niet verder uitgewerkt, het ontwikkelt zich niet meer. Wagner lijkt hiermee te willen zeggen dat lichamelijk liefde een vast, maar onveranderlijk deel van liefde vormt, in tegenstelling tot het tweede deel, dat volgt na de klimmende schaal van het eerste motief:
Wat wil dit tweede deel van Freia’s thema zeggen? Wel, het is veelbetekenend dat we in de eerste noten Alberichs klacht of Verdriet terughoren:
Liefde verandert onder invloed van Alberichs verdriet, wanneer hij door de Rijndochters is afgewezen, en later ook wanneer de reus Fasolt zijn bruid Freia kwijtraakt. Er kruipt kwetsbaarheid in de Liefde en dat wordt nog versterkt wanneer de emotie niet meer alleen door dwergen en reuzen wordt gevoeld, maar ook door mensen. Liefde verkrijgt dan pas echt de persoonlijke, Ik tot Ik-dimensie, de speciale betekenis die alleen tot stand komt wanneer twee persoonlijke perspectieven, twee werelden, elkaar treffen.
In deel twee van de cyclus, Die Walküre, worden twee beschadigde mensen, Siegmund en Sieglinde, in zeer benarde omstandigheden verliefd op elkaar. En in de muzikale weergave van hun liefde horen we alle kwetsbaarheid en tederheid die menselijke liefde bevat:
In Die Walküre lijkt deze muzikale ontwikkeling aanvankelijk dood te lopen. Siegmund sterft wanneer zijn zwaard door Wotan wordt versplinterd en hij sterft in een tweegevecht. Sieglinde vlucht om buiten het bereik van de oppergod te blijven en brengt eenzaam in een woud hun kind ter wereld. Wotan zelf beseft dat zijn grote plan, waarvan Siegmund en Brünnhilde de instrumenten waren, is vastgelopen, en dat zijn liefde voor deze kinderen vergeefs en hopeloos is.
Wotans liefde voor Brünnhilde, zijn wil, zijn tweede zelf, vormt de muzikale finale en het hoogtepunt van Die Walküre. Tegelijk lijkt dit deel het einde van de Liefde te betekenen, al wordt die liefde op het einde groots gevierd:
Bottleneck
Toch herleeft de Liefde in opera drie, Siegfried. Je zou kunnen zegen dat de liefde in dit deel door een bottleneck gaat en er versterkt uit komt.
Allereerst is de gelijknamige held, na de dood van moeder Sieglinde in het kraambed een weeskind opgevoed door Alberichs broer Mime – een jongen die vervuld is van een onbestemd verlangen naar Liefde:
Dit thema is opgebouwd uit Wotans rouw om Brünnhilde
en het eerder getoonde motief van Liefde:
In het verdere verloop van Siegfried lijkt liefde er niet meer toe te doen, alles draait om de strijd tussen Zwaard en Ring. Aan het eind van de opera leeft de Liefde echter weer op wanneer de zoon van Siegmund en Sieglinde de held blijkt te zijn die Doornroosje-Brünnhilde wakker kust. En hun relatie herneemt de muzikale lijn van kwetsbare en persoonlijke liefde in de thema’s van de Liefdesgroet:
en het motief van de Band van Liefde:
Wanneer eenmaal die nieuwe liefde – tussen de grootste held ter wereld en de ideale vrouw opbloeit – blijkt deze liefde een bron van nieuwe muzikale thema’s. In de laatste akte van Siegfried en de eerste van Götterdämmerung zien we een explosie van nieuwe leitmotieven rondom liefde. Zoals Liefdesextase:
en het motief van Onsterfelijke Geliefde:
Daarbij komen nog twee verwante motieven van Wereldschat (als in: jij Siegfried bent de schat van de wereld)
en Heroïsche Liefde:
Plus dat we natuurlijk al de thema’s hadden die voortvloeiden uit de muziek van Freia – Liefdesgroet en Bond van Liefde.
Liefde blijkt een bijna onuitputtelijke muzikale inspiratiebron, bijna zo vruchtbaar als Natuur – en met tenminste zoveel impact als Zwaard en Speer, de symbolen van Wotans Macht.
Geen van deze thema’s haalt echter het einde van de Ring, hun lijnen lopen allemaal dood tijdens Götterdämmerung. Wotans Speer is in deel drie gebroken door Siegfrieds zwaard, als ultiem onbedoeld gevolg – Wotans grote plan om via het Zwaard de Speer en Walhalla te beschermen is in zijn tegendeel omgeslagen. Het zwaard wordt in deel vier het symbool van de trouw van Siegfried aan Gunther – en daarmee tegelijk het symbool van het verraad aan Brünnhilde. En de speer wordt ook het instrument waarmee Hagen Siegfried doodt, zogenaamd omdat hij Gunther ontrouw is geweest. En de romantische liefde is zo gecorrumpeerd door Siegfrieds ontrouw dat ook dara geen heil meer lijkt te verwachten.
Zo is er op het einde van de cyclus ogenschijnlijk alleen nog de Ring, wiens vloek iedereen fataal is geworden. Vertegenwoordigende macht (Speer en Zwaard) heeft afstand gedaan van alle verantwoordelijkheid, Walhalla is een leeg symbool geworden dat net zo goed kan worden afgebrand. Liefde heeft gefaald, alle op liefde en trouw gebaseerde relaties (Siegfried-Brünnhilde, Siegfried-Gunther, Siegfried-Gutrune) zijn stuk, de Gibichungen komen er achter dat hun relatie met Hagen, waarvan zij dachten dat die op respect en vriendschap was gebaseerd, voor Alberichs zoon alleen een middel waren om de Ring in de wacht te slepen.
En zo lijkt in de laatste akte van de laatste opera alles gereed voor een nieuwe en definitieve machtsovername door Hagen (en Alberich), een zege voor de Ring en het Nibelungen-geslacht. Totdat de Liefde op een heel bijzondere manier terugvecht en de heerschappij van de statusmacht weet te voorkomen. Hoe dat gebeurt? Volgende keer meer!
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
