Twee jaar geleden schreef ik op deze plek al eens over de overeenkomsten tussen de tv-serie Game of Thrones en elementen uit de oude Griekse geschiedenis.
Dat was naar aanleiding van het bekijken van het eerste seizoen. Nu, in afwachting van seizoen 7 dat over een paar weken van start gaat, voel ik de aandrang nog eens op deze serie te reflecteren. Maar deze keer niet vanuit politiek perspectief, maar vanuit het poëtische aspect.
Epos en tragedie
In mijn Poetica heb ik de verschillende literaire genres besproken, naar aanleiding van de voorbeelden die ik toen kende. In mijn omschrijvingen onderscheidde ik, onder andere, tragedie en epos. Waar tragedie, omdat het wordt opgevoerd, slechts één handeling tegelijk kan tonen, kan een epos meerdere gelijktijdige gebeurtenissen verhalen. Een epos kan daarom ook zonder problemen veel langer worden dan een tragedie, zonder zijn eenheid te verliezen. En een epos kan ook afwisselender zijn dan een tragedie.
Mijn observaties op dit vlak waren gebaseerd op de tragedies die ik in Athene kende, voorop de meesterwerken van Aeschylos, Sofokles en Euripides.
Kijkend naar zestig afleveringen van Game of Thrones moet ik toegeven dat de makers iets hebben gemaakt wat ik eerder niet voor mogelijk hield: een tragedie van epische lengte. Of eigenlijk: een poëtisch werk dat op een bepaalde manier tegelijk een epos en een tragedie is. Zeker, het wordt opgevoerd, zoals een tragedie. Maar het bevat, als een epos, de stof voor meerdere tragedies.
Game of Thrones kan gezien worden als een reeks van tragedies, die een bepaalde samenhang vertonen omdat ze binnen het raamwerk van een grote oorlog vallen. Dat raamwerk zouden we als een epos kunnen beschouwen. In dat epos vinden we de verhalen van meerdere tragedies: bijvoorbeeld van Cersei en Jaime Lannister, van Ned Stark, van zijn dochters Sansa en Arya, van Stannis Baratheon.
Niet elke belangrijke figuur in Game of Thrones is tragisch, verre van.
Voor een tragische held zijn twee dingen nodig: er dient in zijn of haar verhaal een belangrijke wending plaats te vinden en de held dient door deze wending tot een nieuw inzicht over zichzelf en de wereld te komen.
Volgens deze maatstaven zijn de bovenstaande protagonisten tragische helden, maar bijvoorbeeld Peter Baelish (Littlefinger) en Varys niet. Zeker maken zij tal van veranderingen mee, ze dalen en stijgen voortdurend op het rad van Vrouwe Fortuna. Maar ze doen daardoor geen nieuwe kennis over zichzelf en de wereld op, ze veranderen zelf niet. Ze blijven cynische, onvermoeibare complotteurs, de een voor zichzelf en de ander voor het algemeen belang, betrouwbaar in hun onbetrouwbaarheid.
Ook Jon, Bran, Tyrion en Danaerys zijn (vooralsnog) geen tragische helden. Ze zijn zeker interessante karakters die een bepaalde ontwikkeling doormaken – maar die ontwikkeling is alleen een groei, in moed, in kennis, in besluitvaardigheid en standvastigheid. Ze worden steeds meer held en heldin – maar de strijd die ze uitvechten is geen tragische strijd. Ze zijn zelf onschuldig en ze vechten alleen tegen krachten van buiten, niet tegen krachten in henzelf. Ze maken fouten, maar vertonen geen hamartia – die fatal flaw van tragische helden, die zonde en vergissing ineen is.
Hetzelfde geldt voor veel karakters die niet onschuldig zijn, zoals Melisandre, de High Sparrow, Ramsay Bolton, Margaery Tyrell, Olenna Tyrell, Joffrey Baratheon of Tywin Lannister. Deze mensen maken veel voor- en tegenspoed mee, maar er vindt geen omwenteling in henzelf plaats en ze lijken niets nieuws te leren. Zeker: ze vertonen veel fouten – maar er is geen conflict in henzelf, geen tegenspraak, geen ambiguïteit. Ook zij vechten alleen tegen externe krachten, ze staan toevallig alleen aan de verkeerde kant.
Een ietwat aparte positie wordt ingenomen door Theon Greyjoy. Theon maakt de ene wending na de andere mee (hij wordt als tienjarige gijzelaar meegegeven aan Ned Stark, hij kiest voor zijn vader en tegen Robb, hij verovert Winterfell en raakt het weer kwijt, hij wordt gemarteld en op een bepaalde manier vernietigd door Ramsay, hij helpt Sansa, hij steunt zijn zuster tegen zijn oom…)
Theon vertoont ook de nodige zonden en fouten, sterker nog: hij is een en al hamartia. Zodanig zelfs dat er niets van hem overblijft. Maar Ramsay kon hem via marteling ook transformeren in ‘Reek’ omdat er al niet veel ‘Theon’ was om mee te beginnen.
Een tragische held moet over een bepaalde mate van kracht beschikken en Theon is gewoonweg te zwak om een werkelijk tragisch karakter te zijn. Hij is niet iemand die met tegenstrijdige impulsen of waarden vecht, maar eerder een slagveld voor de impulsen van anderen.
De wending
Een wending in het leven van de tragische held kan toevallig zijn of niet. Een episode die op het voorafgaande, maar niet uit het voorafgaande volgt, is een fout.
Een wending in het verhaal moet tegelijkertijd onverwacht en toch logisch zijn. Op het eerste gezicht verrassend, bij nadere beschouwing voor de hand liggend. Tegelijk ontworpen en toch onvoorzien.
Bij de tragische karakters in GoT zien we de ontwikkeling voortkomen uit het voorafgaande. Stannis gaat de fout in wanneer hij vertrouwt op hulp van een God waarin hij eigenlijk niet gelooft. Hij laat die God (via priesteres Melisandre) zijn broer en later zelfs zijn dochter vermoorden – duidelijk iets wat geen God kan goedkeuren. De straf hiervoor blijft dan ook niet uit: hoewel Stannis de beste militaire commandant van de Zeven Koninkrijken is – en waarschijnlijk ook de beste koning zou zijn – verliest hij de beslissende slag van Ramsay en wordt hij geëxecuteerd door de foutloze Brienne.
Wat Stannis de das om doet is zijn koppigheid en zijn onvermogen om compromissen te sluiten, bijvoorbeeld met zijn broer Renly. Hij volgt de al even compromisloze weg van de nieuwe ‘Heer van het Licht’ en houdt er geen rekening mee dat de visoenen van Melisandre voor meerdere uitleg vatbaar zijn. Misschien klopt het wat ze ziet, maar haar interpretaties, haar voorspellingen zijn in elk geval niet juist.
Stannis is een ‘moderne’ Agamemnon, die alles doet om Troje te veroveren, maar daarmee zijn hand overspeelt en zelf gruwelijk aan zijn einde komt. Stannis komt niet zo ver, maar het duidelijk dat hij in zijn campagne teveel offers brengt om de prijs – de ijzeren troon – ooit de moeite waard te maken. En deze totale wanverhouding tussen middelen en doel is het wat zijn hamartia inhoudt, zijn zonde en vergissing die onontkoombaar tot zijn ondergang leidt – en altijd zou hebben geleid, vroeger of later.
Dat de makers van GoT een zo overtuigende plot rondom Stannis hebben bedacht, tekent hun kwaliteit.
Wat zouden ze voor de andere tragische helden in het verschiet hebben? (Voor de nog levende, tenminste, de tragedies van Ned, Catelyn en Robb zijn al voltooid.)
De (h)erkenning
In de beste tragedies leidt de beslissende plotwending tot een inzicht bij de held – die zijn eigen hamartia (h)erkent en ziet dat hij daarmee zelf de fatale wending heeft veroorzaakt.
Na zestig afleveringen hebben we een inzicht gekregen in de fouten van onze helden. Wat zegt dat over logische wendingen in hun lot?
Arya Stark is al sinds seizoen 1 een tragisch figuur. Door de omstandigheden komt haar ware aard naar boven, en dat is die van een moordenares. Van haar eerste leraar, scherminstructeur Sylvio Forel, leert ze dat er maar een god is, “en zijn naam is Dood”. Haar ontvoerder, rasmoordenaar Sandor Clegane (de Hound) wordt daarna impliciet haar tweede leraar, en huurmoordenaar Jacqen H’ghar haar derde. Tot ze zich, na een handvol eerdere moorden, in aflevering zestig een volleerde moordenares toont, wanneer ze de dood van haar broer en moeder wreekt.
Wat zou een fatale wending voor Arya betekenen? Misschien dat ze zich gedwongen ziet een onschuldig iemand te vermoorden. Of iemand van haar eigen familie (Sansa?). Of dat ze op het einde van de oorlog niet meer in staat is een gewoon leven te leiden, maar een bestaan als huurling tegemoet gaat, als een vrouwelijke versie van de Hound?
Waarom zeg ik dat Sansa een mogelijk slachtoffer van Arya zou zijn? Niet omdat beide al in aflevering 1 tegenover elkaar staan (en Sansa door haar zwijgen in aflevering 2 de dood van Arya’s vriend Micah veroorzaakt). Wat Sansa een ‘dankbaar’ slachtoffer maakt is dat ze een oorspronkelijke fout heeft: haar vatbaarheid voor beïnvloeding, eerst door Joffrey en Cersei, daarna door Littlefinger. Die beïnvloedbaarheid combineert ze met een zekere leugenachtigheid, zelfs tegenover Jon bij de herovering van Winterfell. En ze heeft een bepaalde arrogantie, een gevoel van privilege – zij is de laatste ‘echte’ Stark en zou over het Noorden moeten heersen, niet haar halfbroer.
Het lijkt onontkoombaar dat Sansa en Jon op een gegeven moment tegenover elkaar zullen komen te staan en dat Sansa daarbij Littlefinger in zijn droom (van hun beiden op de ijzeren troon) zal volgen. Ook als die droom de vernietiging van de Zeven Koninkrijken betekent, doordat het verdeelde land de White Walkers niet zal kunnen weerstaan.
Vervolgens zou Arya het aangewezen instrument zijn om Sansa’s kortzichtigheid te bestraffen.
In dit kader: wat onze grootste helden, Jon en Danaerys, in de komende seizoenen tot tragische figuren zou maken, is dat ze, met de ijzeren troon voor het grijpen, allebei niet af kunnen zien van hun ogenschijnlijk onaantastbare claim (Dany als dochter van de laatste Targaryen-koning, Jon als zoon van Lyanna Stark en Dany’s overleden broer Rhaegar). Elk van hen zou de troon kunnen winnen en hun koninkrijk vervolgens kunnen zien bezwijken onder de druk vanuit het Noorden. Dat zou echt tragisch zijn en hun hamartia achteraf duidelijker maken dan die tot nu toe is geweest.
Maar aangezien GoT als geheel geen tragedie is maar een epos, voorspel ik dat Dany en Jon het niet zo ver zullen laten komen. Ze zullen de handen ineen slaan, misschien wel trouwen, om het verhaal een happy end te geven.
Last but not least: Cersei en Jaime Lannister, de twee meest tragische figuren van de gehele Game of Thrones. Hoewel ze allebei een soort van monsters zijn – incestplegers en moordenaars – is het ook duidelijk dat ze hun misdaden vanuit kracht en intelligentie begaan, niet uit zwakheid. Bij beiden is hun kracht echter op een bepaalde manier ook hun zwakte – en dat is echt tragisch.
Cersei wordt gekarakteriseerd door de onstuitbare wil alles op te offeren voor haar rol aan het hoofd van een roemrijke Lannisterfamilie. Dat dit geen haalbaar doel is, wordt al voorspeld in haar jeugd: ze zal drie kinderen krijgen met gouden kronen en gouden lijkwaden. En die voorspelling blijkt accuraat: Joffrey zal een onhandelbaar monster blijken, vergiftigd door verontruste hovelingen. Myrcella wordt een slachtoffer van wraak vanwege Lannister-misdaden en Tommen pleegt zelfmoord als Cersei zijn echtgenote Margaery vermoordt.
Zo blijft Cersei alleen achter met Jaime, maar het is al bij voorbaat duidelijk dat dit geen lang en gelukkig leven zal zijn. Ten eerste zijn hun kinderen dood, ten tweede hebben ze na seizoen zes geen vrienden meer, alleen nog maar vijanden.
Op het eerste gezicht is dat een toestand waarmee Jaime zich zou kunnen verzoenen: hij heeft al eerder gezegd dat voor hem alleen Cersei telt. Maar uit allerlei voorbeelden blijkt dat dat niet helemaal waar is. Zo zou hij nooit Tyrion, die Cersei voor de moordenaar van Joffrey aanziet, geholpen hebben te ontsnappen, als Cersei’s geluk zijn enige maatstaf was. En hij zou ook geen vriendschappen met Bron en Brienne hebben opgebouwd. (Cessie, op haar beurt, is totaal niet in staat tot vriendschap.)
Jaime is uiteindelijk ook degene die, toen koning Aerys de hoofdstad wilde vernietigen, zijn vorst een zwaard in de rug stak. Hij is de ‘Kingslayer’ en het zou niet verbazen als hij ook de ‘Queenslayer’ wordt, als Cersei op een gegeven moment iedereen in haar val zou willen meesleuren.
Het is ook mogelijk dat Cersei zelf Jaime opoffert, omdat haar slogan ‘alles voor de Lannisters’ op een gegeven moment alleen nog ‘alles voor Cersei Lannister’ zal betekenen. Omdat beiden de grote liefde van hun leven zouden doden, zou elk einde een passend tragisch einde zijn.
We zullen het zien!
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
