Vorige week besprak ik het dossier van ‘klokkenluider’ Arthur Gotlieb van de Nederlandse Zorgautoriteit.
In dat artikel kwam de kritische zijde van filosofie aan bod: het onderzoeken van vooronderstellingen, het aan de kaak stellen van denkfouten, het heroverwegen van oordelen, het afstand nemen van gewoontes.
Als filosoof keek ik naar de vragen die mensen zichzelf stelden en de problemen die ze afbakenden.
In dit stuk en in die van de komende twee weken wil ik een poging doen het uiteengezette aan te vullen met nieuwe, andere mogelijkheden, om van het geanalyseerde (het uiteen gelegde) weer iets ‘samengestelds’ te maken – een levens- en organisatiefilosofie.
Als handvat neem ik daarvoor het begrip klokkenluider, een fraaie metafoor, bedacht in 1990 door bestuurskundige Mark Bovens. Naar eigen zeggen was zijn vertaling van het al bekende ‘whistleblower’ geïnspireerd door de beroemdste klokkenluider uit de (literatuur)geschiedenis: Quasimodo, ‘de klokkenluider van de Notre Dame’.
Ter opfrissing: Quasimodo is de hoofdfiguur uit Victor Hugo’s beroemde roman uit 1831. Diens verhaal speelt in 1482 en draait om de driehoeksverhouding tussen Quasimodo, klokkenluider van de Notre Dame-kathedraal in Parijs, Claude Frollo, zijn pleegvader en aartsdiaken (manager) van de kathedraal, en Esmeralda, een jonge zigeunerin. In het begin van de roman helpt Quasimodo zijn baas bij de ontvoering van de door hem begeerde Esmeralda, maar later beschermt hij de zigeunerin tegen Frollo. Op het eind, nadat de aartsdiaken Esmeralda heeft overgegeven aan de beul, gooit Quasimodo Frollo van het balkon van de kathedraal.
Het landelijke Adviespunt Klokkenluiders is in haar laatste jaarverslag kritisch over de term ‘klokkenluider’, die volgens de organisatie teveel nadruk legt op de “tragiek en negatieve gevolgen van een melding”, terwijl hij suggereert dat het bekendmaken van een misstand altijd extern moet gebeuren. Het Adviespunt benadrukt dat je zaken ook intern aan de orde kunt stellen.
Ik kan begrip hebben voor de argumenten van het Adviespunt, maar vind toch dat een nieuwe positieve of neutrale term (gepleit wordt voor ‘bekendmaker’) ons minder inzicht biedt in het conflict dat klokkenluiden noodzakelijk met zich meebrengt – een conflict dat niet kan worden opgelost, maar misschien wel voorkomen.
Volgens Mark Bovens zijn melders van misstanden “de Quasimodo’s van onze tijd” – strijders voor een goede zaak, die worden gezien als outcasts. Daarmee heeft hij ongetwijfeld een raak beeld geschapen, dat de tweeslachtigheid van klokkenluiden zichtbaar maakt. De kern van (onze fascinatie met) Quasimodo is zijn ambiguïteit: hij is held én monster, medeplichtige én verrader. Hij wekt (bij Esmeralda) dankbaarheid én afschuw.
Quasimodo worstelt met een dilemma: moet hij zijn beschermer Frollo, aan wie hij alles te danken heeft, ondersteunen in iets dat duidelijk immoreel is – de jacht op de enige persoon die Quasimodo ooit vriendelijkheid heeft betoond, de zigeunerin Esmeralda? De ‘morele’ keuze voor Esmeralda heeft een hoge prijs: het ‘verraad’ aan Frollo.
Voor een dergelijk dilemma staat elke hedendaagse klokkenluider: elke keuze voor het aan de kaak stellen van een misstand ten bate van een ‘breder’ belang, behelst een keuze tegen het nauwere belang van de eigen organisatie, de eigen afdeling, het eigen team – en de eigen positie of loopbaan.
Deze keuze kan nooit gemakkelijk zijn. De klokkenluider afschilderen als een positieve ‘held’ of een neutrale ‘bekendmaker’ helpt daar niet veel bij.
Mensen zullen nooit fluitend het belang van hun familie, vrienden of collega’s opofferen voor het belang van een groter geheel – gelukkig maar. Een maatschappij waarin een dergelijk offer vanzelfsprekend is en niet meer als verraad wordt gezien, noemen we een dictatuur.
Alle (noodzakelijke) initiatieven om de positie van klokkenluiders te verbeteren – klokkenluidersregelingen, publiekscampagnes, aandacht bij onderzoeksinstanties, adviespunten, veilige meldsystemen, beschermd openbaar maken – veranderen niets aan het fundamentele dilemma voor de klokkenluider: de keuze aan wie hij of zij loyaal wenst te zijn, en aan wie niet.
Het Adviespunt Klokkenluiders zegt te willen werken aan “een samenleving waarin het bekendmaken van misstanden … algemeen gezien wordt als een goede zaak”. Met alle respect voor hun goede bedoelingen: dit lijkt me een onbereikbaar ideaal. Het is onhaalbaar, omdat het idee dat je loyaal bent aan je eigen club, dat je jouw eigen nest niet bevuilt, dat de belangen van je naaste omgeving zwaarder wegen dan die van verder verwijderde partijen, een van de fundamentele noties van onze moraal is. Een notie die door iedereen in principe wordt onderschreven. Daarom vindt niemand het immoreel als je jouw leven zwaarder laat wegen dan dat van een ander, en je het belang van je familie boven dat van vreemden stelt.
Natuurlijk zijn er situaties denkbaar waarin je tegen het beperktere belang kunt kiezen, en voor het ruimere. Zeg dat je broer een zware misdaad heeft gepleegd en jij zijn verblijfplaats blootgeeft aan de politie. Iedereen zal kunnen begrijpen als je daarvoor kiest. We zouden echter aarzelen dat ‘goed’ te noemen, laat staan ‘heldhaftig’. Een dergelijk offer blijft altijd twijfelachtig – daarom hebben we ook begrip voor iemand die een familielid niet bij de politie aangeeft. En kunnen we bij het bekijken van “The Godfather” ons identificeren met Michael Corleone, als hij om zijn familie te redden het criminele pad kiest.
Hoe je het ook wendt of keert, een klokkenluider blijft een problematische figuur en het melden van misstanden kan nooit louter als positief, als heldhaftig gedrag, worden beschouwd. De campagne van het Adviespunt om een klokkenluider als een held tegen wil en dank te portretteren, gaat geen zoden aan de dijk zetten, verwacht ik. Het helpt ook niet dat de campagne wordt geïllustreerd door portretfoto’s met een ogen vrijlatend anonimiteitsbalkje, die eerder aan ontmaskerde criminelen doen denken). Evenmin zal klokkenluiden door de term ‘bekendmaker’ in een neutrale activiteit veranderen.
Dus. Wat te doen? Als klokkenluiden onherroepelijk met dilemma’s gepaard gaat, hoe kunnen we dan het best met dit fenomeen omgaan? Mijn idee is: door klokkenluiden overbodig, althans minder vaak nodig te maken. Door het conflict in loyaliteit te voorkomen.
Hoe dat in zijn werk zou moeten gaan, leg ik volgende week uit.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
