Gebeurtenissen, situaties, uitingen kunnen iets in ons teweeg brengen, ze kunnen ons raken. Wanneer deze aanraking voortduurt, zeggen we dat onze aandacht en onze gevoelens door iets worden vastgehouden, worden geboeid. Hierbij gebruiken we doorgaans de passieve vorm: wij zijn het lijdend voorwerp van dat boeien. Ons overkomt iets. De handelende partij zijn niet wijzelf, wij zijn het object van het boeien. Subject is de gebeurtenis of situatie of uiting. Die voorstelling boeide mij, zeggen we. Of: dat was een boeiend verhaal.
De verantwoordelijkheid voor het geboeid worden staan we hiermee nadrukkelijk af. Het is aan de ander (de film, het boek, het liedje) om ons te boeien. Wij kunnen daar niks aan doen, we worden gewoon geboeid of niet. Het overkomt ons of het overkomt ons niet.
De vraag is echter of de zaak zo eenduidig en eenzijdig ligt.
Wat gebeurt er als iets ons raakt en boeit? Ons gevoel wordt opgewekt – geboeid worden is een gevoel. Gevoelens zijn gericht op het verkrijgen of voortduren van iets aangenaams – en het vermijden of beëindigen van iets onaangenaams. In dit geval op het voortduren van iets aangenaams. We ervaren iets en we willen dat die ervaring langer duurt. We hebben een bepaald soort plezier – WE LIKE en we willen dat iets niet ophoudt.
Ons plezier kan wel gemengd zijn – zoals bijvoorbeeld bij horror, waar we angst ervaren maar tegelijk plezier scheppen in die angst. Maar in de kern blijft geboeid zijn een vorm van plezier – plezier dat we willen laten voortduren.
Dat plezierige gevoel kan twee verschillende motieven hebben. Het eerste is dat ons emotionele systeem een belang herkent: de mogelijkheid van het bevredigen van een bepaalde behoefte. Honger, dorst, sex, veiligheid. Dat belang maakt de situatie, gebeurtenis, uiting relevant.
De relevantie geldt niet alleen voor onze eigen belangen: we worden ook geboeid wanneer het onze naasten betreft, onze gesprekspartners, gemeenschappelijke bekenden (ook beroemdheden) en eigenlijk ook de mensheid als geheel. Altijd wanneer het mensen betreft, kunnen we wel een gedeeld of tenminste herkenbaar belang vinden dat de zaak voor ons relevant en dus boeiend maakt.
Belang en relevantie zijn, om het zo te zeggen, de ‘koninklijke weg’ naar geboeid zijn. Er is echter nog een tweede weg en dat is de weg via verrassing, humor en inzicht.
Op de een of andere manier vinden wij mensen het fijn als we verrast worden, als we plotseling begrijpen hoe de vork in de steel zit. Dit plezier heeft waarschijnlijk te maken met het in de gaten houden van je eigen functioneren en het resulterende gevoel van plezier als je ‘systeem’ goed functioneert. Het is fijn om dingen door te krijgen, om de clou van iets te snappen – des te meer als je daarvoor enige moeite hebt moeten doen. We krijgen dan een aha-erlebnis en dat doet ons plezier, omdat we merken dat onze hersenen hun werk goed doen.
Idealiter komen bij geboeid zijn relevantie en verrassing/inzicht samen, bijvoorbeeld in een goed opgebouwd verhaal met een human interest. We hebben dan zowel plezier van het omgaan met belangen als van het goed werken van onze eigen systemen.
Bij soaps hebben we alle human interest van de wereld, maar weinig tot geen verrassing, humor en inzicht. Daarom zijn soaps niet echt boeiend.
Veel moderne kunst bestaat louter uit verrassing, humor en inzicht, maar vertoont nauwelijks relevante dingen voor de gemiddelde museumbezoeker – daarom is veel kunst niet boeiend.
En hier kom ik bij het actieve deel van geboeid worden, je zou kunnen zeggen: het zelf-boeiende deel.
Onze systemen die met de wereld omgaan, doen dat namelijk nooit passief.
Wie boeit wie?
Wij zijn voortdurend op zoek naar prikkels die ons zeggen: hier is een belang voor jou aanwezig. Hier is iets te verkrijgen of te vermijden. En zo gauw we met dat verkrijgen of vermijden aan de slag gaan, beginnen we ook meteen onze aanpak en onze vermogens te monitoren. Zodat we steeds een dubbel plezier nastreven: het plezier van een volgende stap in onze verwerving van wat we willen (of vermijding van wat we niet willen) en het plezier in het succes van elke stap.
Met andere woorden: we ervaren plezier door te krijgen wat we willen en doordat het lukt te krijgen wat we willen.
Gevoelens zijn altijd ook competenties – vermogens om op een bepaalde manier succesvol met de wereld om te gaan.
Het stillen van honger vereist dat ik een inschatting maak van allerlei situaties die te maken hebben met voedsel – en dat ik de belangen kan afwegen die de bevrediging van mijn behoefte mogelijk maken. Verschillende situaties leiden daarbij tot verschillende inschattingen en verschillende emoties. Uiteindelijk moeten die emoties mij via een bepaalde weg succesvol van honger naar bevrediging van die honger brengen. Die weg kan gaan via: ik heb honger – waar heb ik trek in – wat heb ik nog in huis – wat moet ik kopen – hoe ga ik het koken – enzovoort… tot het gerecht uiteindelijk op mijn bord ligt en ik de vork naar mijn mond breng. Maar op die weg moet ik voortdurend op een bepaalde manier handelen, denken en voelen om geboeid te blijven, zodat ik uiteindelijk dat voedsel binnen krijg.
Of neem seksuele aantrekking: ik moet dan op een flexibele en ingewikkelde manier met de wereld en mijn eigen respons op die wereld omgaan, zodat een eerste beroering via allerlei stadia tot seksueel genot voert.
We doen vaak alsof dat soort dingen vanzelf gaan en of het ons van buitenaf wordt ‘aangedaan’ maar dat is niet het geval.
Ten eerste is elke behoefte een proces, een weg die langs vele etappeplaatsen voert. En ten tweede monitoren wij voortdurend hoe we die weg afleggen. We raken gefrustreerd bij tegenslag en voelen voldoening bij een vlotte voortgang. We genieten ervan als iets vlotjes verloopt, of als we na een oponthoud weer verder kunnen gaan.
Die gevoelens zijn een onmiskenbaar teken dat wij het zelf zijn, die ons boeien.
Hoe doen wij dat boeien nu precies? Ik zei het al, wij doen dat door handelen, denken en voelen op elkaar af te stemmen. En achter die handelingen, gedachten en gevoelens schuilt heel veel oefening.
Boeien is dansen
Hoe gaat het op een avond als deze? Hoe boeien wij onszelf bij de verschillende bijdragen? Jullie denken misschien dat je passief op een stoel zit, maar in je brein gebeurt heel erg veel wat het ‘boeiend’ zijn van de avond bepaalt.
Tijdens de aankondigingen, liedjes, verhalen, uitbeeldingen voltrekken jullie allerlei mentale operaties.
Mogelijkheden verkennen.
Alternatieven aandragen en afwegen.
Overkoepelende begrippen vinden.
De toekomst verkennen door in onze geest al op iets ‘vooruit te lopen’.
Verwachten.
Dingen met elkaar verbinden.
Je aandacht op iets richten.
Dingen voor jezelf verduidelijken.
Herhalen.
En het mooie is: niet alleen jullie doen dat, maar ook alle Overlevenskunstenaars, in hun pogingen zo boeiend mogelijk te zijn.
Want dat is boeien: een gesprek of, misschien nog beter, een dans, waarin wereld (hier: kunstenaars) en jij elkaar proberen vast te houden door middel van relevantie en competentie.
Zeg dus nooit meer: dat kon mij niet boeien. Zeg: ik kon mijzelf niet boeien met behulp van dit verhaal, dat stuk muziek.
Betekent dit dat we niet meer kritisch kunnen zijn op sprekers, acteurs, schrijvers of muzikanten? Zeker wel. We kunnen altijd beoordelen of zij hun kant van de zaak hebben verzorgd. Of ze ons mogelijkheden hebben gegeven om te verkennen. Of ze met onze verwachtingen hebben gespeeld. Of ze ons hebben verrast. Of ze iets hebben getoond wat voor ons relevant is.
Als dat het geval is, kunnen we een werk meer of minder boeiend vinden.
Maar ‘saai’ – dat mogen we nooit van een werk zeggen. Als we zeggen dat iets saai is, zeggen we eigenlijk dat we zelf saai zijn. ‘Saai’ betekent: ik weet niet wat ik hiermee moet aanvangen.
Maar dat aanvangen, dat kun je altijd leren. Je kunt altijd mogelijkheden verkennen, alternatieven aandragen, anticiperen, verbinden, onderscheiden en samenvoegen.
Je kunt altijd boeien – en daardoor geboeid worden.
Deze overweging werd geschreven voor Overlevenskunsten – Boeien op 6 april 2018 in de Thiemeloods in Nijmegen.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
