Vorige week heb ik aandacht besteed aan de notie van ‘voltooid leven’ en aan de vraag of wij ons levensverhaal wel ooit als een afgerond geheel kunnen zien. De meest voor de hand liggende modellen, autobiografie en roman, boden daarvoor weinig aanknopingspunten.
Toch is het mogelijk een literair model te gebruiken waarbij het leven als een geheel verschijnt en het als ‘voltooid’ kan worden gelezen. Voltooid, maar tegelijk open.
Dat model is het gedicht.
Synecdoche
De Amerikaanse poet laureate (dichter des vaderlands) uit de jaren zestig, Robert Frost, stond bekend als een ‘realistische’ dichter. Hij schreef over de mensen en het landschap om hem heen, in New England, het Noordoosten van de Verenigde Staten. Frost zelf hield niet zo van het etiket ‘Realist’, hij heeft eens gezegd dat hij beter een ‘Synecdochist’ genoemd kon worden – naar de klassieke retorische stijlfiguur synecdoche (Grieks) of pars pro toto (Latijn), wat zoveel wil zeggen als ‘deel voor het geheel’.
Poëzie is bij uitstek een manier van schrijven – vertellen – die een deel neemt en daarmee een geheel oproept. Het deel, in poëzie, staat voor het geheel.
Frost zei dat een kunstenaar geen uitputtende opsommingen nodig heeft, maar alleen voorbeelden. Die voorbeelden suggereren dan de volledige lijst. Ze zijn stukjes leven – ze laten niet alles zien, maar roepen een beeld van het geheel op.
Een gedicht kan een leven of een wereld weergeven in een paar regels. Neem het volgende werk, Scheiding, van een latere poet laureate, Billy Collins:
Ooit, twee lepeltjes in een bed
Nu getande vorken
tegenover elkaar aan een granieten tafel
en de advocaten slijpen hun messen.
Wie leest in deze vier regels geen volledig verslag van een huwelijk en hoe dat teloor is gegaan, in de chronologische vermelding van soorten bestek? Van lepels naar vorken naar messen – het wordt allengs ongezelliger. En dat detail van een granieten tafel: het is duidelijk, deze twee mensen zullen niet meer bij elkaar komen, hun scheiding is in steen gehouwen.
In poëzie kunnen een paar regels, een paar juist gekozen woorden, een wereld oproepen. Bij uitstek gebeurt dat in de Japanse dichtvorm van de haiku, in zijn drie regels van vijf, zeven en vijf lettergrepen.
Zo in de wellicht beroemdste haiku uit de geschiedenis, van de zeventiende Zeeuwse dichter Matsuo Basho:
De vertaling hiervan luidt ongeveer
Oude vijver
Een kikker springt erin
Het geluid van water
Opnieuw: wie ziet hier geen wereld opdoemen? Ik kan het gedicht niet lezen zonder me de vijver voor te stellen – hoe groot hij is, welke planten erom heen staan, hoe het licht op het water valt… En welk geluid de plons van de kikker maakt, hoe hard of zacht precies. En welk jaargetijde het is, en hoe warm het is, en of het droog is of nat, en welk uur van de dag. En of het een vijver in een tuin is, of in een bos. En ik vraag me af hoe oud de vijver is en of een oude vijver hetzelfde klinkt als een nieuwe, of anders. Enzovoort.
Lezen is belangrijker dan schrijven
Beter dan de autobiografie of de roman maakt het gedicht duidelijk dat lezen, niet schrijven, het leeuwendeel van het werk is.
Natuurlijk, het is van het grootste belang dat de dichter zijn woorden goed kiest – maar wat hij of zij ermee bedoelt doet er veel minder toe dan hoe de lezer het begrijpt. En waar de schrijver, naar we mogen aannemen, maximaal één heldere bedoeling had, zijn er een oneindig aantal interpretaties die door lezers aan een gedicht kunnen worden gegeven.
Lezen is belangrijker dan schrijven, zoals luisteren belangrijker is dan spreken.
Er is een spreken van gehoorzaamheid, dat een bepaalde manier van luisteren tracht af te dwingen. Dat is het spreken van een baas tot zijn ondergeschikten, een opvoeder tot een kind, een dictator tot zijn volk. Een spreken dat zijn interpretatie wil afdwingen. Het spreken van ‘nou moet je eens even goed luisteren’ en ‘ik leg het nog één keer uit.’
Daarentegen is er ook een spreken van verwachting – een spreken dat de ander uitnodigt mee te praten, dat de ander een stem wil geven.
Er zijn ook analoge manieren van schrijven. Er is een schrijven van gehoorzaamheid, bijvoorbeeld in een wetstekst of rechtbankoordeel. Of een oekaze. Die manier van schrijven wil zoveel mogelijk uitsluiten dat lezers hun eigen interpretatie aan de tekst geven – de lezer moet precies begrijpen wat de schrijver erin gelegd heeft.
Aan de andere kant is er het schrijven van verwachting, dat bij uitstek door poëzie wordt belichaamd. Dit is een schrijven dat de lezer aanmoedigt in het geschrevene de eigen stem te vinden. Dit is een schrijven dat altijd door de lezer wil worden aangevuld en voltooid.
Leven is gelezen worden
En zoals met poëzie, zo met het leven.
Wanneer wij over ons leven als een geheel willen nadenken, dan zullen we moeten accepteren dat dit leven niet als een volledige opsomming van belevenissen kan worden gezien. Die opsomming is namelijk nooit compleet en het geheel is ook altijd meer dan de som der delen.
Wat ons leven wel kan zijn: een deel dat een geheel suggereert.
Ons leven is dus eerder een gedicht dan een biografie of roman.
Ons leven is iets dat moet worden afgemaakt – door de ander, door de lezer van ons leven. Waarbij ik nadrukkelijk wil onderstrepen dat die ander in meervoud gedacht moet worden.
Leven is: gelezen worden door anderen.
Over dat leven en de voltooiing ervan hebben wij zelf dus nooit het laatste woord. Dat mag velen misschien onlogisch en onwenselijk lijken – ikzelf vind het enorm bemoedigend en verrijkend (en verreikend). Dat anderen mijn leven kunnen afmaken betekent dat mijn leven nooit afgesloten is. Dat het altijd open staat en kan worden vernieuwd. Niet alleen door mij, maar ook door mijn medemensen.
En is dat ook eigenlijk niet de consequentie van de metafoor van het levensverhaal? Een verhaal is om verteld en gehoord te worden, niet alleen om te worden opgesteld of geschreven. Een boek dat niet gelezen wordt, schiet zijn doel voorbij. Ik zou haast zeggen: een ongelezen boek is geen echt boek.
Leven is delen en gedeeld worden. Leven is gehoord en gezien worden. Leven is gelezen worden.
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
