Zoals ik vorige week betoogde zie ik verkiezingscampagnes vooral als pogingen om een bepaald verhaal te vertellen en met het ‘winnende’ verhaal de meeste kiezers binnen te slepen. Het beste verhaal dat je daarbij kunt vertellen is dat met een zogenaamd ‘komisch’ plot – in principe de plot van ‘en ze leefden nog lang en gelukkig’.
Soms is het echter niet handig, of geloofwaardig, om in een bepaalde situatie de kiezers een happy end voor te spiegelen. Je keuze van plot moet altijd aangepast zijn aan de omstandigheden.
Het Monster Overwinnen
De toestand kan bijvoorbeeld te roerig zijn om aan een komische oplossing te denken. Vier jaar geleden zat de wereld, en zeker de VS, met een grote crisis waarin de pandemie het doorslaggevende feit was. Als de campagne van Joe Biden in 2020 had gekraaid dat alles beter zou worden en goed zou aflopen, zou dat de verkeerde toon hebben aangeslagen.
Biden koos daarom voor een ander thema en een andere plot: de verhaallijn van Het Monster Overwinnen – waarbij dat Monster zowel kon staan voor Covid als voor zijn tegenkandidaat Trump.
Net zo kiezen oppositie-politici in dictatoriale landen vaak voor het ‘Monster’-thema, in hun verzet tegen Maduro (Venezuela), Orban (Hongarije) of PiS (Polen). Maar ook de zittende macht kan zich opwerpen als drakendoder, wanneer ze wordt uitgedaagd door, bijvoorbeeld, een anti-democratische oppositie (Macron versus Le Pen in Frankrijk, de links-liberale coalitie in Berlijn tegen de AfD, de Vlaamse liberale premier De Croo tegen het Vlaams Belang). Het monster kan zelfs in opeenvolgende verkiezingen van gezicht (en politiek kamp) wisselen. Op de Filipijnen won Rodrigo Duterte eerst het presidentschap met de belofte het monster van de drugscriminaliteit te verslaan. Waarna hij door zijn bijzonder gewelddadige drugsoorlog voor velen zelf het monster werd dat moest worden verslagen. En in Argentinië werd Javier Milei verkozen om het monster van de inflatie te temmen, maar dreigt hij door zijn draconische economische maatregelen nu zelf in een monster te veranderen – in elk geval in de ogen van zijn tegenstanders.
Van Krantenjongen tot Miljonair, Reis en Terugkeer, Queeste en Hergeboorte
De andere plots kunnen ook een politieke toepassing hebben. Van Krantenjongen tot Miljonair – Rags to Riches – kan werken bij een heel persoonlijk verhaal, zoals dat van Barack Obama of J.D. Vance. Beide waren bekende auteurs voordat ze politicus werden, met bestsellers over hun jeugd en achtergrond.
Maar RtR kan ook werken in een setting waarbij de economie door een diep dal gaat en de belofte van welvaart wordt voorgespiegeld, zoals bij Roosevelts campagne in 1932. In de recessie van 2008 vormden Obama’s verhaal en de mantra’s van Hope en Change samen een onweerstaanbaar verhaal.
Trumps winnende MAGA-formule (Make America Great Again) kunnen we zien als een variatie op het Reis en Terugkeer-motief: Amerika is sinds de jaren zestig de weg kwijtgeraakt en heeft een reis gemaakt waarbij het door vele gevaren is gegaan – vele monsters heeft ontmoet. Drugs, criminaliteit, buitenlandse oorlogen, rassenrellen, het verlies van industriële banen, ‘woke’ universiteiten en ‘fake’ media hebben Amerika belaagd – maar nu is er een terugkeer naar de waarden en welvaart van de jaren vijftig. Naar de overzichtelijke zekerheid van de koude oorlog en het geruststellende idee van ‘America first’. Reis en Terugkeer is in zekere zin het motief van elke conservatieve beweging: we zijn de weg kwijt, maar geef niet op (‘Never surrender’, in Trumps woorden): zo komen we weer thuis.
De Zoektocht of Queeste is een vrij zeldzame vorm van politieke vertelling. Ik denk dat John Kennedy’s droom van de maanlanding er nog het dichtste bij komt, en dat Angela Merkels ‘Wir schaffen das’ er tegenaan leunt. Maar een samenleving moet heel veel zelfvertrouwen hebben om samen op zoek te willen gaan naar een veraf gelegen doel. In Nederland hadden we begin jaren zeventig misschien dat zelfvertrouwen, ten tijde van Den Uyls ‘spreiding van kennis, macht en inkomen’. Nu is dat zelfvertrouwen ver te zoeken, hoe krampachtig Dick Schoof ook roept dat hij het kabinet van ‘Wat kan wel?’ leidt. Hij bedoelt daarmee voornamelijk dat zijn mensen in weerwil van feiten en wetten een asielcrisis willen kunnen uitroepen of een stikstofcrisis willen wegdefiniëren. Niet bepaald een maanlanding, laat staan een gulden vlies.
(NB. De plot van Queeste zou bij uitstek geschikt zijn om de energietransitie vorm te geven. Op de één of andere manier zijn politici er echter niet in geslaagd om mensen te verleiden met wat Joseph Campbell de ‘Call’, de oproep, genoemd heeft. Dat ‘helden’ van de queeste onwillig zijn en een eerste oproep vaak negeren, hoort bij de oervormen van het verhaal. Bilbo weigert aanvankelijk ook met de dwergen op pad te gaan. Volgens Campbell gebeurt dit omdat de ontvanger van de oproep weigert op te geven wat hij of zij als zijn eigen belang ziet. De held maakt zichzelf wijs dat de toekomst vaststaat en identiek zal zijn aan het heden, met dezelfde idealen, deugden en doelen. Terwijl de wereld onherroepelijk verandert, zodat de enige weg vooruit is de roep te beantwoorden.)
Hergeboorte, tenslotte, is een politieke plot die eigenlijk niet door democratische politici gebruikt wordt – zij weten dat een religieus verhaal eigenlijk niet past in de alledaagse werkelijkheid van parlementaire politiek. Hergeboorte wordt eigenlijk alleen door rechtsextremistische en rechtsradicale partijen gebruikt. Zij beloven dat het volk herboren kan worden door zich te zuiveren van ‘vreemde’ elementen – immigranten, elite – en zo tot zijn ware aard terug kan keren.
Typerend is de ‘Rock für die AfD’ van Sachsii, met een lied over ‘Duitslands wedergeboorte uit de as’:
Het zal duidelijk zijn dat deze boodschap niet alleen in Duitsland aanslaat. De aantrekkingskracht van Geert Wilders berust voor een gedeelte op deze plot, naast op die van het conservatieve Reis en Terugkeer.
Komedie en Tragedie
Resten nog twee plots, de verwante lijnen van komedie en tragedie. Zoals ik vorige week al schreef vormen ze elkaars spiegelbeeld.
Bij een tragedie kiest een held(in) voor een actie die verboden, taboe is. Ondanks dat verbod lijkt het een tijd lang goed te gaan, tot de eerste scheuren komen en het netwerk langzaam begint te ontrafelen. De oorspronkelijke droom verandert in een nachtmerrie en uiteindelijk wordt de held vernietigd.
Het zal duidelijk zijn dat dit geen aantrekkelijk perspectief vormt voor kiezers. Politieke tragedies komen vaak genoeg voor, maar worden pas achteraf als zodanig herkend. In 1933 en zelfs nog in 1939 konden Hitlers aanhangers denken dat ze in een Hergeboorte-verhaal zaten, of dat ze op een Reis waren en op een Terugkeer mochten hopen. In de loop van de oorlog werd steeds duidelijker dat ze in een tragedie zaten en dat Hitler een moderne Macbeth was – en in 1945 was dat voor iedereen glashelder.
De afgelopen negen jaar hebben Amerikaanse kiezers kunnen denken dat Donald Trump de hoofdrol speelde in een Reis- en Terugkeer verhaal, als je hem zelf mag geloven zelfs in Van Krantenjongen Tot Miljonair (als je zijn erfenis van honderden miljoenen dollars en zijn lange lijst van faillissementen vergeet). Als Trump erin slaagt om de verkiezingen te winnen, uit de gevangenis te blijven en zijn politieke erfenis aan de generatie van zijn kinderen en J.D. Vance door te geven, kan het Trump-verhaal zelfs nog in een komedie eindigen. Maar het tegenovergestelde kan ook gebeuren: Trump kan de verkiezingen verliezen, waarna zijn rol in de Republikeinse partij waarschijnlijk is uitgespeeld (hij is immers al 78). Vervolgens zal een Democratische regering de rechtszaken tegen hem doorzetten, waarbij het niet onwaarschijnlijk is dat hij in één ervan tot gevangenisstraf wordt veroordeeld. Wat de meest spectaculaire neergang van een Amerikaanse president in de geschiedenis zou betekenen. Een waarlijke Amerikaanse tragedie, waarover boeken zouden worden volgeschreven, fictie en non-fictie, waarover documentaires en speelfilms zouden worden gemaakt, waarschijnlijk Netflix- en Amazonseries. (Zoals de opkomst en neergang van football-ster O.J. Simpson heeft geleid tot prijswinnende producties als de documentaire O.J.: Made in America en de tv-serie The People vs O.J. Simpson.)
Kern van een (politieke) tragedie is dat de hoofdpersoon niet weet dat hij in een tragedie zit – hij denkt de held van een RtR of Queeste te zijn, misschien wel van een komedie, tot alles duidelijk wordt en hij het slachtoffer wordt van zijn eigen fatale karaktereigenschap, zijn fatal flaw – wat Aristoteles zijn hamartia heeft genoemd.
Kern van de tragedie is dat dit inzicht te laat komt – de fatale koers is al ingezet, de ijsberg al geramd, niets kan het tij meer doen keren.
Een komedie gaat in principe de omgekeerde weg. De held begeeft zich in een avontuur omdat er iets fundamenteel fout zit in zijn omgeving, maar hij krijgt optimistische tekenen dat een betere toekomst mogelijk is. Af en toe lijkt alsnog alles mis te gaan, maar tenslotte bereikt hij zijn doel. En ook hier is een inzicht, een nieuw stuk kennis, doorslaggevend in de plot – maar nu komt het inzicht niet te laat, maar net op tijd om de goede weg in te slaan
Hoe de precieze plot ook loopt, altijd is er sprake van een gebrek aan kennis, bewustzijn en waarheid. Die lacune wordt in de komedie aan de orde gesteld en het tekort wordt opgeheven. De held(in) verspreidt de waarheid – over zichzelf, de anderen of de gehele situatie – en maakt het mogelijk dat iedereen de wereld ziet zoals hij is. Dit leidt vanzelf tot de adequate gevoelens van liefde en samenhorigheid, die een einde maken aan de toestand van verwarring, stagnatie of strijd. Eind goed al goed.
We zien de contouren van deze plot ook in de Amerikaanse verkiezingen, namelijk in de campagne van Kamala Harris en Tim Walz. Daarover volgende keer meer!
Geef een filosofisch gesprek cadeau!
